1 00:00:05,013 --> 00:00:09,004 (Luganda translation by Eve Nabulya, Makerere University) Mu ssomo lino tugenda kwogera ku nnawookeera w'endwadde. 2 00:00:09,004 --> 00:00:12,069 Nnawookeera w'endwadde kyo kye kyi? 3 00:00:12,069 --> 00:00:19,067 Nnawookeera kye kirwadde ekisasaana mu ngeri esukkuluma ku dwadde ezabulijjo 4 00:00:19,067 --> 00:00:24,098 mu bantu ob'omukitundu ekimu, mu kibinja ekimu, mu kiseera 5 00:00:24,098 --> 00:00:27,079 ekigere. 6 00:00:27,079 --> 00:00:35,026 Ekigambo ekirala ekyekuusa ku nnawookeera ye kawumpuli ekitegeeza endwadde esimba amakanda 7 00:00:35,026 --> 00:00:40,037 mu kitundu ekimu oba mu bantu ab'ekikula ekimu. 8 00:00:40,037 --> 00:00:46,094 Ekikulu bwe bungi bw'abantu abakwatibwa edwadde mu kiseera ekigere. 9 00:00:46,094 --> 00:00:54,011 Kawumpuli kyo kitegeeza nnawookeera asasaana mu kiseera kye kimu mu bitundu ebyenjawulo. 10 00:00:54,011 --> 00:00:59,023 ekwetoloola ensi. 11 00:00:59,023 --> 00:01:04,096 Eky'okulabirako, mu nsi yaffe tulaba nga nnawookeera kye kizibu kye tusinga okuba nakyo mu by'obulamu 12 00:01:04,096 --> 00:01:08,065 mu disitrikiti zonna okwetoloola Africa ey'ebuvanjuba 13 00:01:08,065 --> 00:01:15,077 Mu Uganda yokka eky'okulabirako, waabalukawo nnawookeera w'endwadde mukaaga mu myezi munaana, mu mwaka 2007. 14 00:01:15,077 --> 00:01:23,009 Muno nno nga mwe muli: KKolera, omussujja ogwa mulalama, omusujja gw'omukibumba, kawumpuli ava ku mmese, Ebola era n'obulwadde obwefanyirizaako Ebola obuyitibwa Marburg. 15 00:01:23,009 --> 00:01:31,929 Oyinza okumenya yo nnawokeera w'endwadde ttaano ezakabalukawo mu biseera ebitali byewala mu disiturikiti yo? 16 00:01:31,929 --> 00:01:39,119 Endwadde ezo zitera okwekuusa ku kiddukano ekyengeri ez'enjawulo gamba nga ekiddukano eky'amazzi, Kkolera, 17 00:01:39,119 --> 00:01:41,719 ekiddukano eky'omusaayi, ne tayifoyidi. 18 00:01:41,719 --> 00:01:46,999 Era endwadde ezo waggulu zitera okubalukawo mu disituriti nyingi mu Afica ey'ebuvanjuba. 19 00:01:46,999 --> 00:01:51,609 Okubalukawo kw'endadde ezigemebwa gamba nga olunkusense, 20 00:01:51,609 --> 00:01:56,017 nakwo kukyali kw'amanyi kubanga abantu tebajjumbira nnyo kugemesa baana.babwe. 21 00:01:56,017 --> 00:02:03,017 Omusujja gw'ensiri gumaamidde ebitundu bingi mu Africa ey'ebuvanjuba naddala ebyo ebiri mu bikko; wabula 22 00:02:03,017 --> 00:02:08,075 ne mu bitundu ebiri waggulu ko nayo omusujja guno olumu gulumba yo. 23 00:02:08,075 --> 00:02:14,096 Mu bitundu bino, omussujja gw'ensiri gufuuka kawumpuli ssinga gukwata abantu abangi ennyo okusukkuluma omuwendo gw'abo 24 00:02:14,096 --> 00:02:20,064 abandisubiddwa okukwatibwa mu kiseera ekimu. 25 00:02:20,064 --> 00:02:26,003 Endwadde endala ezisobola kufuuka kawumpuli mulimu ezo ezikwatira mukwegatta gamba nga mukenenya, 26 00:02:26,003 --> 00:02:36,047 kabotongo, n'enziku era n'ezo ez'engeri endala nga kawumpuli ava ku mmese, endwadde z'olususu n'ezo eziva kubutwa obuva mu biragalalagala 27 00:02:36,047 --> 00:02:43,047 gamba nga omwenge ogusogoddwa mu ngeri ey'ekimpatiira, kino nno nga kifuuse kimu ku bizibu by'eby'obulamu mu 28 00:02:43,047 --> 00:02:45,036 Africa ey'ebuvanjuba. 29 00:02:45,036 --> 00:02:50,006 Ka tunokoleyo eky'okulabirako ekisooka. 30 00:02:50,006 --> 00:02:57,053 Soma ekiwandiiko ekiri ku katambi akakuwereddwa 31 00:02:57,053 --> 00:03:03,028 Ekibuuzo: Ekyo kyosomyeko kiyinza okubaawo mu disiturikiti yo? Era nga kibaddewo, 32 00:03:03,028 --> 00:03:08,000 abakulembeze ba disiturikiti bategeera batya nti waliwo nnawookeera? 33 00:03:08,000 --> 00:03:14,067 Okumanya nnawookeera tulina kubagulizibwako. 34 00:03:14,067 --> 00:03:20,029 Tufuna amawulire agakwata ku nnawoookeera okuva mu bantu abawansi era 35 00:03:20,029 --> 00:03:23,099 n'okuva ku alipoota ez'abalwadde abagenda mu malwaliro, oba ezo eziva mu bakulembeze abasookerwako. 36 00:03:23,099 --> 00:03:32,051 Nolwekyo tulina okubeera n'enteekateeka mwetuyinza okuyita okumanya amangu, eri ddala wansi mu bantu. 37 00:03:32,051 --> 00:03:40,004 Etteeka ekkulu mu kumanya nnawookeera lili nti buli lugambo lwonna lulina okunoonyerezebwako. 38 00:03:40,004 --> 00:03:46,007 Ngatunoonyereza ku nnawookeera tulina okufuna okunnyonnyolwa ebikwata ku bulwadde 39 00:03:46,007 --> 00:03:52,035 naddala okuva ku basawo ababa babujjanjaba. Olwo nno n'abantu ne balyoka batuusibwako amawulire gano 40 00:03:52,035 --> 00:03:53,084 agakwata ku bulwadde nga bwe buba bulabise. 41 00:03:53,084 --> 00:04:01,078 Ekyokubiri ekikakasa nti ddala nnawookeera, walina okubaawo okulinnya mu muwendo gw'abo abakwatibwa okussukkuluma 42 00:04:01,078 --> 00:04:05,096 ku kisuubirwa. 43 00:04:05,096 --> 00:04:13,009 Bikkula ekiwandiiko ekikuwereddwa kubbali era olabe okunnyonnyola okwenjawulo 44 00:04:13,009 --> 00:04:16,039 okukolebwa ku ndwadde ezimanyiddwa ba kagezi munnyo 45 00:04:16,039 --> 00:04:26,079 gamba nga poliyo, olunkusense, kolera,ebola ne 46 00:04:26,079 --> 00:04:28,075 mulalama. 47 00:04:28,075 --> 00:04:34,019 Engeri obulwadde gye bu nnyonnyolwamu oba gye butuumibwamu eyinza okukyuuka okusinziira ku kitundu mwebuli oba obubonero 48 00:04:34,019 --> 00:04:39,097 mwe bweyolekera nga nnawookera abaluseewo. 49 00:04:39,097 --> 00:04:46,097 Ekitongole kwa disiturikiti ekiddukirize (District Rapid Reaction Team) kisobola okugunja wo erinnya oba enyinyonnyola y'obulwadde singa waba tewali nyinyonnyola nkukuutivu, 50 00:04:46,097 --> 00:04:53,072 nga basinziira ku ngeri gye bweyolekamu era n'obuzibu obuva ku 51 00:04:53,072 --> 00:04:56,002 mbeera eyo mwe bweyolekera. 52 00:04:56,002 --> 00:05:00,001 Ggwe oyinza okugezaako okuwa enyinnyonnyola yo ku ndwadde zino wammanga? 53 00:05:00,001 --> 00:05:05,046 Edwadde eva ku kunywa omwenge ebaluseewo era n'etta abantu mu kitundu ekimu (X) 54 00:05:05,046 --> 00:05:16,063 2. Ekiddukano Ky'omusaayi kibaluseewo mu kibinja Y 3. Edwadde eva ku mmere ebaluseewo 55 00:05:16,063 --> 00:05:21,013 era n'evaako abantu okufa mu kyalo Z 56 00:05:21,013 --> 00:05:27,002 Edwadde eziyinza okuvaamu nnawookeera zisobola okubeera mu kitundu ekimu naye nga tezinnafuuka nnawookeera. 57 00:05:27,002 --> 00:05:33,007 Eky'okulabirako gwe musujja gw'ensiri, ogumaamidde ebitundu binji mu Africa ey'ebuvanjuba. 58 00:05:33,007 --> 00:05:39,081 Okulangirira nnawookeera omuwendo gw'abo abakwatibwa gulina okuba nga gulinnye nnyo okuyita ku ekyo ekisuubirwa. 59 00:05:39,081 --> 00:05:44,006 mu kiseera ekigere. 60 00:05:44,006 --> 00:05:50,002 Wabula endawadde ezimu ezivaako nnawookeera teziba zabulijjo mu bitundu mwe zizinda. 61 00:05:50,002 --> 00:05:54,048 Era ku ndwadde nga ezo, omuntu omu olukwatibwa tugamba nti wabaluseewo nnawokeera 62 00:05:54,048 --> 00:05:58,038 Eky'okulabirako, kye kirwadde nga Kolera. 63 00:05:58,038 --> 00:06:01,009 Edwadde ezimu ezivaako nnawookeera tezitera kulabika wabulwa nga za kabenje nnyo bwe zirabika. 64 00:06:01,009 --> 00:06:06,083 Mu mbeera eyo tetusobola kulinda kumaliriza kunoonyereza ku mulwadde oyo aba alabise 65 00:06:06,083 --> 00:06:10,059 Wabula kasita tuteeberereza ku oyo nga tulangirira nnawookeera. 66 00:06:10,059 --> 00:06:13,081 Eky'okulabirako bwe bulwadde bwa Ebola. 67 00:06:13,081 --> 00:06:18,061 Nolwekyo engeri gye tupimamu amanyi ga nnawookeera esinziira ku ndwadde yennyini. 68 00:06:18,061 --> 00:06:21,062 Okugeza Ku Kolera, bwe tukakasayo omulwadde omu bwati 69 00:06:21,062 --> 00:06:24,019 ate ku Ebola kuteeberezayo omulwadde omu bwati olwo netulyoka tulangirira nnawookeera. 70 00:06:24,019 --> 00:06:31,009 Okulangirila nnawookeera w'Olunkusense tusinziira ku balwadde abateeberezebwa batanu n'okugenda waggulu, oba basatu abakakasiddwa 71 00:06:31,009 --> 00:06:37,021 mu kitundu ekyetolodde edwaaliro erimu, mu mwezi gumu. 72 00:06:37,021 --> 00:06:44,021 Wabula ate ku musujja gw'ensiri, olw'okuba gumaamidde ebitundu bingi mu Africa ey'ebuvanjuba, nnawookeera alangirirwa 73 00:06:44,021 --> 00:06:53,038 nga omuwendo gw'abo abakwatibwa gusukkulumye nnyo ku ogwo ogusuubirwa, mu kiseera ekigere. 74 00:06:53,038 --> 00:07:04,056 Katutunuulire eky'okulabirako eky'okubiri ekiri mu kiwandiiko ekiri ku katambi. 75 00:07:04,056 --> 00:07:11,056 Kale katwekennenye eky'okulabirako kino nga bwetukubaganya ebirowooozo ku bibuzo bino: 76 00:07:11,056 --> 00:07:17,026 Olowooza disituritiki era n'ekitongole eky'eby'obulamu bagezaako okunoonyereza 77 00:07:17,026 --> 00:07:19,079 ku bikwata ku nnawookeera ono? 78 00:07:19,079 --> 00:07:25,005 Bwe tugamba nti 'obudduukirize obw'embagirawo' tuba tutegeezakyi? 79 00:07:25,005 --> 00:07:37,699 EMITENDERA MU KUNONYEREZA KU NNAWOOKEERA 1- Okuddukirira okusooka era n'okukakasa nnawookeera. 80 00:07:37,699 --> 00:07:45,037 Kikulu nnyo okuyungula ekibinja era n'okukola enteekateeka ey'okulambula ekitundu ekyo ekurumbiddwa mu bwangu nga bwe kisoboka. 81 00:07:45,037 --> 00:07:51,075 Eky'okubiri: Kikulu okubagawo erinnya oba engeri enyangu obulwadde obwo gye buyinza okunnyonnyolwamu, olwo nno netulyooka tukakasa abalwadde abo ababa balabise. 82 00:07:51,075 --> 00:07:54,083 Eky'okusatu: Kisaana okubagawo engeri ennungamu ey'okuzuula mu abalwadde b'obulwadde obwo. 83 00:07:54,083 --> 00:08:01,003 Eky'okuna: Kakasa nti waliwo nnawookeera nga ogerageranya okweyongera kw'owuwendo gw' abakwatibwa nabo abakwatibwa edda. 84 00:08:01,003 --> 00:08:07,084 Oky'okutaano: nyonnyola ani akwatiddwa? Ddi era wa? 85 00:08:07,084 --> 00:08:14,084 Omutendera ogw'okubiri: 86 00:08:14,084 --> 00:08:22,016 Gunja wo akabinja aka disiturikiti ak'avunanyizibwa ku nnawookeera ono era ogabanye bulungi obuvunanyizibwa. 87 00:08:22,016 --> 00:08:30,015 Weeyambise erinnya oba ebigambo ebinnyonnyola byewagunjizzaawo okuzuula abakwatiddwa era otekewo ekifo awajjanjabirwa obulwadde buno. 88 00:08:30,015 --> 00:08:34,579 Omutendera ogw'okusatu: gunjawo enkola eziyinza okuziyiza obulwadde buno okusaasaana. 89 00:08:34,579 --> 00:08:38,081 Jjanjaba abakwatiddwa osobole okukendeeza ku kusaasaana era n'okufa. 90 00:08:38,081 --> 00:08:45,022 Lowooza nnyo ku kugema, okuyonja ebifo omuli obuwuka era n'ebyambalo ebiyinza okukendeeza ku kusaasaana. 91 00:08:45,022 --> 00:08:48,056 Somesa abo bonna abalina emikisa emingi egy'okukwatibwa obulwadde obwo. 92 00:08:48,056 --> 00:08:53,077 Wegendereze nga oyogera ku bulwadde obwo okwewala okutiisa ennyo abantu wabula oyambe mu kuziyiza okusaasaana. 93 00:08:53,077 --> 00:08:57,061 Omutendera ogw'okuna: Kola kubwetaavu bwonna obuyinza okubaawo mu bakozi oba mu bikozesebwa. 94 00:08:57,061 --> 00:09:02,014 Eddagala, ebikozesebwa mu kujjanjaba era ne byonna ebiyamba okutumbula obujjanjabi. 95 00:09:02,014 --> 00:09:07,062 Noonya abajjanjabi n'ebikozesebwa okuva ebweru w'ekitongole eky'eby'obulamu 96 00:09:07,062 --> 00:09:12,017 gamba nga ebitongole eby'obwannakyewa singa ebikozesebwa biba tebimala. 97 00:09:12,017 --> 00:09:19,085 Omutendera ogw'okutaano: Noonyereza biki ebivuddeko nnawookeera ono era okole alipoota. 98 00:09:19,085 --> 00:09:24,013 Weekennenye ebimanyiddwa ku dwadde eno osobole okuzuula ebyo ebiyinza okuteeka abantu mu katyabaga k'okukwatibwa. 99 00:09:24,013 --> 00:09:29,062 Kola alipoota era fuba okulaba nti amawulire agalimu gatuuka ku buli bantu abeetaaga okugafuna era n'abo ab'etaaga 100 00:09:29,062 --> 00:09:30,069 okubaako kye bakola okuziyiza okusaasaana kw'endwadde eyo. 101 00:09:30,069 --> 00:09:48,029 Mu alipoota muno olina okubaako ebirowoozo byowa ku kyiki ekiyinza okukolebwa amangu ddala mu kukkakkanya nnawookeera ono. 102 00:09:48,029 --> 00:09:42,008 Omutendera ogw'omukaaga: Beera bulindaala 103 00:09:42,008 --> 00:09:49,019 Yongera amanyi mu kulabiriza ebubonero obuyinza okulaga abakwatiddwa era oyigire okwo 104 00:09:49,019 --> 00:09:52,069 engeri y'okudduukirira mu nnawookeera mu biseera eby'omumaaso. 105 00:09:52,069 --> 00:09:58,076 Tekawo enkola eziziyiza nnawookeera ow'ekikula nga ekyo mu biseera eby'omumaaso. 106 00:09:58,076 --> 00:09:59,580 Mwebale nnyo okuwuliriza.