Een kudde gnoes, een school vissen, een zwerm vogels. Veel dieren vormen grote groepen, die tot de mooiste spektakels in de natuur behoren. Maar waarom vormen deze groepen zich? Vaak luidt het antwoord: groepen zijn veiliger, ze jagen met de groep, of ze verzamelen zich om te paren. Hoewel deze verklaringen vaak kloppen, gaan ze uit van de aanname dat de dieren hun acties onder controle hebben, en controle over hun lichaam. En dat is vaak niet het geval. Dit is Artemia, een pekelkreeftje. Je kent ze waarschijnlijk beter als "Sea-Monkeys". Ze zijn klein en leven normaliter alleen, maar ze kunnen zich verzamelen in grote, rode zwermen, die zich meters wijd uitstrekken. Deze vormen zich vanwege een parasiet. Deze kreeftjes zijn geïnfecteerd door een lintworm. Een lintworm is een lange, levende darm met beneden geslachtsorganen en boven een mond. Als freelance journalist kan ik me daar wat bij voorstellen. (Gelach) De lintworm steelt voedingsstoffen van het pekelkreeftje, maar het doet ook andere dingen. Hij castreert het kreeftje, hij verandert hun kleur van transparant naar bloedrood. Hij laat ze langer leven. En zoals bioloog Nicolas Rode heeft ontdekt: hij zorgt ervoor dat ze in groepen gaan zwemmen. Waarom? Omdat de lintworm, net als veel andere parasieten, een gecompliceerde levenscyclus heeft, met veel verschillende gastheren. De kreeftjes zijn slechts één stap op zijn weg. Zijn eindbestemming is dit: de Europese flamingo. De lintworm kan zich alleen voortplanten in de flamingo, dus om daar te komen, manipuleert hij de kreeftjes om die opvallend gekleurde groepen te vormen die een flamingo makkelijk kan zien en opeten. Dat is het geheim achter de Artemia-zwermen. Ze zijn niet sociaal vanuit eigen wil, maar omdat ze bestuurd worden. Het is geen veiligheid in een groep maar juist het tegenovergestelde. De lintworm kaapt hun hersenen en lichamen en verandert hen in een voertuig om zichzelf in een flamingo te krijgen. Hier is nog een voorbeeld van parasitaire manipulatie. Dit is een suicidale krekel. Deze krekel heeft de larven ingeslikt van een Nematomorpha, ofwel paardehaarworm. De worm is in de krekel volwassen geworden, maar kan zich enkel in water voortplanten. Daar komt hij, door eiwitten af te geven die het brein van de krekel verwarren, waardoor zijn gedrag onvoorspelbaar wordt. Wanneer de krekel in de buurt komt van water, dan springt hij erin en verdrinkt, en de worm wurmt zich uit zijn suïcidale lijk . Krekels zijn hartstikke ruim. Wie had dat gedacht? De lintworm en de paardehaarworm zijn niet de enigen. Ze behoren tot een hele stoet gedachten-controlerende parasieten: schimmels, virussen, wormen, insecten... allen gespecialiseerd in het ondermijnen en overwinnen van de vrije wil van hun gastheer. Ik raakte bekend met deze levenswijze door David Attenborough's "Trials of Life", ongeveer 20 jaar geleden, en later door het prachtige boek "Parasite Rex" van mijn vriend Carl Zimmer. Sindsdien schrijf ik over deze wezens. Weinig biologische onderwerpen fascineren mij meer. Alsof de parasieten mijn brein hebben overgenomen. Ze zijn tenslotte onweerstaanbaar en geweldig macaber. Over parasieten schrijf je in termen als "levend opgegeten" en "uit zijn lichaam gebarsten". (Gelach) Maar het is meer dan enkel dat. Zoals elke schrijver ben ik verzot op verhalen. Parasieten nodigen ons uit verder te kijken dan voor de hand liggende verhalen. Hun wereld zit vol verhaalwendingen en onverwachte verklaringen. Waarom, bijvoorbeeld, begint deze rups agressief te slingeren als er een ander insect in de buurt komt van de rups zelf of de witte poppen waarover hij waakt? Beschermt hij zijn broers en zussen? Neen. Deze rups is aangevallen door een parasitaire wesp die eitjes in hem heeft gelegd. Direct uit het ei aten de jonge wespen de rups levend op, waarna ze uit zijn lichaam barstten. Zie je wat ik bedoel? Nu, de rups is niet dood. Sommige wespen bleven achter en dwongen hem hun broers en zussen te beschermen, die aan het volgroeien zijn in die cocons. Deze rups is een headbangende zombie-lijfwacht die het nageslacht beschermt van zijn eigen moordenaars! (Gelach) (Applaus) We hebben heel wat te bespreken. Ik heb maar 13 minuten. (Gelach) Sommigen van jullie putten momenteel vast troost uit de gedachte dat deze wezens curiositeiten zijn, uitzonderingen. Die opvatting is begrijpelijk. Parasieten zijn immers erg klein en zitten een groot deel van de tijd in het lichaam van andere wezens. Ze zijn makkelijk over het hoofd te zien, maar dat betekent niet dat ze niet belangrijk zijn. Een paar jaar geleden nam Kevin Lafferty een groep wetenschappers mee naar drie Californische riviermondingen waar ze zo'n beetje alles maten, wogen, ontleedden en optekenden. Ze ontdekten er parasieten in overvloed. Bijzonder veel aanwezig waren zuigwormen, minuscule wormpjes die hun gastheer castreren, zoals deze ongelukkige slak. Eén enkele zuigworm is microscopisch klein, maar gezamenlijk wogen ze evenveel als alle vissen in de riviermondingen en drie tot negen keer meer dan alle vogels. En herinner je je de paardestaartworm, die van de krekels? De Japanse wetenschapper Takuya Sato ontdekte in een bepaald stroompje dat deze parasieten zoveel krekels en sprinkhanen het water in dreven dat de verdronken insecten zo'n 60% van het dieet van de lokale forel vormden. Manipulatie is geen curiositeit. Het is een essentieel onderdeel van de wereld om ons heen. Wetenschappers vonden honderden voorbeelden van dergelijke manipulators. Spannender nog: ze beginnen te begrijpen hóe deze dieren hun gastheer beheersen. Dit is een van mijn favoriete voorbeelden. Dit is Ampulex compressa, de 'kakkerlakkendoder', en het is een universele waarheid dat een kakkerlakkendoder in het bezit van bevruchte eieren snakt naar een kakkerlak. Wanneer ze er een vindt, steekt ze hem met een angel die ook een tastorgaan is. Dit werd drie weken geleden bekend gemaakt. Deze angel is uitgerust met kleine, gevoelige bultjes waarmee ze de textuur kan voelen van een kakkerlakkenbrein. Zoals iemand die blindelings iets zoekt in een tas, vindt zij het brein en injecteert haar gif in twee specifieke groepen neuronen. De Israëlische wetenschappers Frederic Libersat en Ram Gal ontdekten dat het gif een zeer precies chemisch wapen is. Het doodt de kakkerlak niet en verdooft hem ook niet. De kakkerlak zou kunnen weglopen, of vliegen, of rennen, mocht hij dat verkiezen, maar hij verkiest dat niet omdat het gif hem de motivatie ontneemt om te lopen en enkel dat. De wesp zet als het ware de 'ontsnappen-van-gevaar'-optie uit in het besturingssysteem van de kakkerlak, waardoor ze in staat is om haar hulpeloze slachtoffer terug naar haar nest te leiden via zijn antennes, net als iemand die een hond uitlaat. Daar aangekomen legt ze er een eitje in, het eitje komt uit, levend opgegeten, barst uit lichaam, Bla, bla, bla, je kent het riedeltje (Gelach) (Applaus) Nu zou ik beweren dat na die steek de kakkerlak geen kakkerlak meer is. Hij is meer een verlengstuk van de wesp, zoals de krekel dat was van de paardestaartworm. Deze gastheren kunnen overleven en voortplanting wel vergeten. Ze hebben evenveel controle over hun lot als mijn auto. Zodra de parasieten binnen zijn, heeft de gastheer niets meer te zeggen. Nu zijn mensen natuurlijk wel wat manipulatie gewend. Met drugs veranderen wij de chemie in onze hersenen en onze gemoedstoestanden. En ruzies, of advertenties, of grote ideeën zijn immers ook pogingen anderen te beïnvloeden. Maar onze pogingen zijn grof en klunzig vergeleken met de fijnmazige precisie van de parasieten. Don Draper mocht willen dat hij zo elegant en precies was als de kakkerlakkendoder. Volgens mij is dit deels wat parasieten zo sinister en boeiend maakt. Wij hechten zo sterk aan vrije wil en onafhankelijkheid dat het idee deze dingen te verliezen aan onzichtbare krachten onze diepste maatschappelijke angsten voedt. Orwelliaanse dystopieën, duistere complotten en gedachten-controlerende superschurken zijn de stijlfiguren van onze donkerste fictie, In de natuur speelt dit zich echter voortdurend af. Dit roept een voor de hand liggende en zorgwekkende vraag op: zijn er donkere, sinistere parasieten die onze gedachten besturen zonder dat we dat weten, ... afgezien van de NSA? Als die er inderdaad zijn - (Gelach) (Applaus) Staat er een rode stip op mijn voorhoofd? (Gelach) Als die er zijn is dit een goede kandidaat. Dit is Toxoplasma gondii, oftewel Toxo, want het angstaanjagende wezen verdient altijd een schattige bijnaam. Toxo infecteert een grote verscheidenheid aan zoogdieren, maar voortplanten lukt hem alleen in een kat. Wetenschappers als Joanne Webster hebben aangetoond dat een door Toxo geïnfecteerde rat of muis in een kat-zoekend projectiel verandert. Ruikt de geïnfecteerde rat de heerlijke geur van kattenpis, dan rent ze in de richting van de bron, in plaats van wijselijk de andere kant op. De kat eet de rat. Toxo heeft seks... ...een klassiek voorbeeld van Eten, Prooi, Beminnen. (Gelach) (Applaus) Jullie zijn erg goedaardige, gulle mensen. Hoi Elizabeth, ik heb genoten van je talk. Hoe bestuurt de parasiet zijn gastheer op deze manier? We weten het niet precies. We weten dat Toxo een enzym afgeeft dat dopamine aanmaakt, een stof die motiveert en beloont. Hij valt bepaalde delen aan van het knaagdierbrein, waaronder degene gelinkt aan seksuele opwinding. Maar hoe die puzzelstukjes samenpassen, is niet direct duidelijk. Wel duidelijk is dat deze parasiet één enkele cel is. Hij heeft geen zenuwstelsel of bewustzijn, zelfs geen lichaam. Maar het manipuleert een zoogdier? Wij zijn zoogdieren. Weliswaar intelligenter dan een simpele rat, maar ons brein heeft dezelfde basisstructuur, dezelfde soort cellen, dezelfde chemicaliën, en dezelfde parasieten. Schattingen variëren sterk, maar volgens sommige cijfers heeft een op drie mensen in de wereld Toxo in hun brein. Normaliter veroorzaakt dit geen duidelijke ziekte. De parasiet verblijft geruime tijd in een sluimertoestand. Maar er zijn ook aanwijzingen dat dragers van de parasiet lichtelijk anders scoren op persoonlijkheidstests dan andere mensen, ze wat eerder een auto-ongeluk krijgen, en er zijn ook aanwijzingen dat mensen met schizofrenie meer kans hebben geïnfecteerd zijn. Ik vind dit bewijs nog niet overtuigend, en zelfs onder Toxo-onderzoekers is er onenigheid over of de parasiet ons gedrag echt kan beïnvloeden. Maar gezien de alomtegenwoordigheid van dit soort manipulaties, zou het volstrekt onwaarschijnlijk zijn dat mensen als enige diersoort ongevoelig hiervoor zijn. Volgens mij is hun vermogen om onze manier van denken over de wereld te ondermijnen wat parasieten zo geweldig maakt. Ze sporen ons voortdurend aan de natuur anders te bekijken, en te vragen of waargenomen gedragingen -- simpel en duidelijk of verbijsterend en onbegrijpelijk -- in plaats van het resultaat van individuen die hun eigen keuzes maken, plaatsvinden onder invloed van iets anders. Dat idee is misschien verontrustend, en de gewoonten van parasieten weerzinwekkend, maar deze capaciteit om ons te verrassen maakt ze voor mij even wonderbaarlijk en charismatisch als een panda, vlinder of dolfijn. Aan het einde van "De oorsprong der soorten" schrijft Charles Darwin over de grandeur van het leven, en de "oneindige stoet mooie en wonderbaarlijke vormen" en in mijn ogen kon hij makkelijk doelen op een lintworm die garnalen socialer maakt of een wesp die een kakkerlak uitlaat. Maar misschien is dat een parasiet die het woord doet. Dank je wel. (Applaus)