Een kudde gnoes, een school vissen,
een zwerm vogels.
Veel dieren vormen grote groepen,
die tot de mooiste spektakels
in de natuur behoren.
Maar waarom vormen deze groepen zich?
Vaak luidt het antwoord:
groepen zijn veiliger,
ze jagen met de groep,
of ze verzamelen zich om te paren.
Hoewel deze verklaringen vaak kloppen,
gaan ze uit van de aanname
dat de dieren hun acties
onder controle hebben,
en controle over hun lichaam.
En dat is vaak niet het geval.
Dit is Artemia, een pekelkreeftje.
Je kent ze waarschijnlijk
beter als "Sea-Monkeys".
Ze zijn klein en leven normaliter alleen,
maar ze kunnen zich verzamelen
in grote, rode zwermen,
die zich meters wijd uitstrekken.
Deze vormen zich vanwege een parasiet.
Deze kreeftjes zijn geïnfecteerd
door een lintworm.
Een lintworm is
een lange, levende darm
met beneden geslachtsorganen
en boven een mond.
Als freelance journalist kan ik
me daar wat bij voorstellen.
(Gelach)
De lintworm steelt voedingsstoffen
van het pekelkreeftje,
maar het doet ook andere dingen.
Hij castreert het kreeftje,
hij verandert hun kleur
van transparant naar bloedrood.
Hij laat ze langer leven.
En zoals bioloog Nicolas Rode
heeft ontdekt:
hij zorgt ervoor dat ze
in groepen gaan zwemmen.
Waarom? Omdat de lintworm,
net als veel andere parasieten,
een gecompliceerde levenscyclus heeft,
met veel verschillende gastheren.
De kreeftjes zijn slechts
één stap op zijn weg.
Zijn eindbestemming is dit:
de Europese flamingo.
De lintworm kan zich alleen
voortplanten in de flamingo,
dus om daar te komen,
manipuleert hij de kreeftjes
om die opvallend gekleurde
groepen te vormen
die een flamingo makkelijk kan zien
en opeten.
Dat is het geheim
achter de Artemia-zwermen.
Ze zijn niet sociaal vanuit eigen wil,
maar omdat ze bestuurd worden.
Het is geen veiligheid in een groep
maar juist het tegenovergestelde.
De lintworm kaapt hun
hersenen en lichamen
en verandert hen in een voertuig
om zichzelf in een flamingo te krijgen.
Hier is nog een voorbeeld
van parasitaire manipulatie.
Dit is een suicidale krekel.
Deze krekel heeft de larven ingeslikt
van een Nematomorpha,
ofwel paardehaarworm.
De worm is in de krekel
volwassen geworden,
maar kan zich enkel in water voortplanten.
Daar komt hij, door eiwitten af te geven
die het brein van de krekel verwarren,
waardoor zijn gedrag
onvoorspelbaar wordt.
Wanneer de krekel
in de buurt komt van water,
dan springt hij erin en verdrinkt,
en de worm wurmt zich
uit zijn suïcidale lijk .
Krekels zijn hartstikke ruim.
Wie had dat gedacht?
De lintworm en de paardehaarworm
zijn niet de enigen.
Ze behoren tot een hele stoet
gedachten-controlerende parasieten:
schimmels, virussen, wormen, insecten...
allen gespecialiseerd in het
ondermijnen en overwinnen
van de vrije wil van hun gastheer.
Ik raakte bekend
met deze levenswijze
door David Attenborough's
"Trials of Life",
ongeveer 20 jaar geleden,
en later door het prachtige boek
"Parasite Rex"
van mijn vriend Carl Zimmer.
Sindsdien schrijf ik over deze wezens.
Weinig biologische onderwerpen
fascineren mij meer.
Alsof de parasieten mijn brein
hebben overgenomen.
Ze zijn tenslotte onweerstaanbaar
en geweldig macaber.
Over parasieten schrijf je
in termen als
"levend opgegeten" en
"uit zijn lichaam gebarsten".
(Gelach)
Maar het is meer dan enkel dat.
Zoals elke schrijver ben ik
verzot op verhalen.
Parasieten nodigen ons uit
verder te kijken dan
voor de hand liggende verhalen.
Hun wereld zit vol verhaalwendingen
en onverwachte verklaringen.
Waarom, bijvoorbeeld,
begint deze rups
agressief te slingeren
als er een ander insect in de buurt komt
van de rups zelf of de witte poppen
waarover hij waakt?
Beschermt hij zijn broers en zussen?
Neen.
Deze rups is aangevallen
door een parasitaire wesp
die eitjes in hem heeft gelegd.
Direct uit het ei
aten de jonge wespen
de rups levend op,
waarna ze uit zijn lichaam barstten.
Zie je wat ik bedoel?
Nu, de rups is niet dood.
Sommige wespen bleven achter
en dwongen hem hun broers
en zussen te beschermen,
die aan het volgroeien zijn
in die cocons.
Deze rups is een
headbangende zombie-lijfwacht
die het nageslacht beschermt
van zijn eigen moordenaars!
(Gelach)
(Applaus)
We hebben heel wat te bespreken.
Ik heb maar 13 minuten. (Gelach)
Sommigen van jullie putten
momenteel vast troost
uit de gedachte dat deze wezens
curiositeiten zijn,
uitzonderingen.
Die opvatting is begrijpelijk.
Parasieten zijn immers erg klein
en zitten een groot deel van de tijd
in het lichaam van andere wezens.
Ze zijn makkelijk over het hoofd te zien,
maar dat betekent niet
dat ze niet belangrijk zijn.
Een paar jaar geleden
nam Kevin Lafferty
een groep wetenschappers mee
naar drie Californische riviermondingen
waar ze zo'n beetje alles
maten, wogen, ontleedden
en optekenden.
Ze ontdekten er parasieten in overvloed.
Bijzonder veel aanwezig waren zuigwormen,
minuscule wormpjes
die hun gastheer castreren,
zoals deze ongelukkige slak.
Eén enkele zuigworm
is microscopisch klein,
maar gezamenlijk wogen ze evenveel
als alle vissen in de riviermondingen
en drie tot negen keer
meer dan alle vogels.
En herinner je je de paardestaartworm,
die van de krekels?
De Japanse wetenschapper Takuya Sato
ontdekte in een bepaald stroompje
dat deze parasieten zoveel krekels
en sprinkhanen het water in dreven
dat de verdronken insecten zo'n 60%
van het dieet van de lokale forel vormden.
Manipulatie is geen curiositeit.
Het is een essentieel onderdeel
van de wereld om ons heen.
Wetenschappers vonden honderden
voorbeelden van dergelijke manipulators.
Spannender nog:
ze beginnen te begrijpen
hóe deze dieren
hun gastheer beheersen.
Dit is een van mijn favoriete voorbeelden.
Dit is Ampulex compressa,
de 'kakkerlakkendoder',
en het is een universele waarheid
dat een kakkerlakkendoder
in het bezit van bevruchte eieren
snakt naar een kakkerlak.
Wanneer ze er een vindt,
steekt ze hem met een angel
die ook een tastorgaan is.
Dit werd drie weken geleden
bekend gemaakt.
Deze angel is uitgerust
met kleine, gevoelige bultjes
waarmee ze de textuur kan voelen
van een kakkerlakkenbrein.
Zoals iemand die blindelings
iets zoekt in een tas,
vindt zij het brein
en injecteert haar gif
in twee specifieke groepen neuronen.
De Israëlische wetenschappers
Frederic Libersat en Ram Gal
ontdekten dat het gif
een zeer precies chemisch wapen is.
Het doodt de kakkerlak niet
en verdooft hem ook niet.
De kakkerlak zou kunnen weglopen,
of vliegen, of rennen,
mocht hij dat verkiezen,
maar hij verkiest dat niet
omdat het gif hem
de motivatie ontneemt om te lopen
en enkel dat.
De wesp zet als het ware
de 'ontsnappen-van-gevaar'-optie uit
in het besturingssysteem
van de kakkerlak,
waardoor ze in staat is
om haar hulpeloze slachtoffer
terug naar haar nest te leiden
via zijn antennes,
net als iemand die een hond uitlaat.
Daar aangekomen
legt ze er een eitje in,
het eitje komt uit,
levend opgegeten, barst uit lichaam,
Bla, bla, bla,
je kent het riedeltje
(Gelach) (Applaus)
Nu zou ik beweren dat na die steek
de kakkerlak geen kakkerlak meer is.
Hij is meer een verlengstuk van de wesp,
zoals de krekel dat was
van de paardestaartworm.
Deze gastheren kunnen overleven
en voortplanting wel vergeten.
Ze hebben evenveel controle
over hun lot als mijn auto.
Zodra de parasieten binnen zijn,
heeft de gastheer niets meer te zeggen.
Nu zijn mensen natuurlijk
wel wat manipulatie gewend.
Met drugs veranderen wij
de chemie in onze hersenen
en onze gemoedstoestanden.
En ruzies, of advertenties,
of grote ideeën
zijn immers ook pogingen
anderen te beïnvloeden.
Maar onze pogingen
zijn grof en klunzig vergeleken
met de fijnmazige precisie
van de parasieten.
Don Draper mocht willen
dat hij zo elegant en precies was
als de kakkerlakkendoder.
Volgens mij is dit
deels wat parasieten
zo sinister en boeiend maakt.
Wij hechten zo sterk
aan vrije wil en onafhankelijkheid
dat het idee deze dingen te verliezen
aan onzichtbare krachten
onze diepste
maatschappelijke angsten voedt.
Orwelliaanse dystopieën,
duistere complotten
en gedachten-controlerende
superschurken
zijn de stijlfiguren
van onze donkerste fictie,
In de natuur speelt dit zich
echter voortdurend af.
Dit roept een voor de hand liggende
en zorgwekkende vraag op:
zijn er donkere,
sinistere parasieten
die onze gedachten besturen
zonder dat we dat weten,
... afgezien van de NSA?
Als die er inderdaad zijn -
(Gelach) (Applaus)
Staat er een rode stip
op mijn voorhoofd?
(Gelach)
Als die er zijn
is dit een goede kandidaat.
Dit is Toxoplasma gondii,
oftewel Toxo,
want het angstaanjagende wezen
verdient altijd een schattige bijnaam.
Toxo infecteert een grote
verscheidenheid aan zoogdieren,
maar voortplanten lukt hem
alleen in een kat.
Wetenschappers als Joanne Webster
hebben aangetoond
dat een door Toxo
geïnfecteerde rat of muis
in een kat-zoekend projectiel verandert.
Ruikt de geïnfecteerde rat
de heerlijke geur van kattenpis,
dan rent ze in de richting
van de bron,
in plaats van wijselijk
de andere kant op.
De kat eet de rat.
Toxo heeft seks...
...een klassiek voorbeeld
van Eten, Prooi, Beminnen.
(Gelach) (Applaus)
Jullie zijn erg goedaardige, gulle mensen.
Hoi Elizabeth,
ik heb genoten van je talk.
Hoe bestuurt de parasiet zijn gastheer
op deze manier?
We weten het niet precies.
We weten dat Toxo een enzym afgeeft
dat dopamine aanmaakt,
een stof die motiveert en beloont.
Hij valt bepaalde delen aan
van het knaagdierbrein,
waaronder degene gelinkt
aan seksuele opwinding.
Maar hoe die puzzelstukjes samenpassen,
is niet direct duidelijk.
Wel duidelijk is dat deze parasiet
één enkele cel is.
Hij heeft geen zenuwstelsel of bewustzijn,
zelfs geen lichaam.
Maar het manipuleert een zoogdier?
Wij zijn zoogdieren.
Weliswaar intelligenter
dan een simpele rat,
maar ons brein heeft
dezelfde basisstructuur,
dezelfde soort cellen,
dezelfde chemicaliën,
en dezelfde parasieten.
Schattingen variëren sterk,
maar volgens sommige cijfers
heeft een op drie mensen in de wereld
Toxo in hun brein.
Normaliter veroorzaakt dit
geen duidelijke ziekte.
De parasiet verblijft geruime tijd
in een sluimertoestand.
Maar er zijn ook aanwijzingen
dat dragers van de parasiet
lichtelijk anders scoren op
persoonlijkheidstests dan andere mensen,
ze wat eerder een auto-ongeluk krijgen,
en er zijn ook aanwijzingen
dat mensen met schizofrenie
meer kans hebben geïnfecteerd zijn.
Ik vind dit bewijs nog niet overtuigend,
en zelfs onder Toxo-onderzoekers
is er onenigheid over of de parasiet
ons gedrag echt kan beïnvloeden.
Maar gezien de alomtegenwoordigheid
van dit soort manipulaties,
zou het volstrekt onwaarschijnlijk zijn
dat mensen als enige diersoort
ongevoelig hiervoor zijn.
Volgens mij is hun vermogen
om onze manier van denken
over de wereld te ondermijnen
wat parasieten zo geweldig maakt.
Ze sporen ons voortdurend aan
de natuur anders te bekijken,
en te vragen of
waargenomen gedragingen --
simpel en duidelijk
of verbijsterend en onbegrijpelijk --
in plaats van het resultaat
van individuen die
hun eigen keuzes maken,
plaatsvinden onder invloed
van iets anders.
Dat idee is misschien verontrustend,
en de gewoonten van
parasieten weerzinwekkend,
maar deze capaciteit
om ons te verrassen
maakt ze voor mij even
wonderbaarlijk en charismatisch
als een panda, vlinder of dolfijn.
Aan het einde van
"De oorsprong der soorten"
schrijft Charles Darwin
over de grandeur van het leven,
en de "oneindige stoet mooie
en wonderbaarlijke vormen"
en in mijn ogen kon hij
makkelijk doelen
op een lintworm
die garnalen socialer maakt
of een wesp die een kakkerlak uitlaat.
Maar misschien is dat een parasiet
die het woord doet.
Dank je wel.
(Applaus)