1
00:00:00,703 --> 00:00:03,515
Бұл - соғыс туралы оқиға.

2
00:00:03,515 --> 00:00:06,781
Сіз күнделікті өміріңізбен өмір сүріп жатырсыз:

3
00:00:06,781 --> 00:00:09,297
қонаққа баруды жоспарлап қойдыңыз,

4
00:00:09,297 --> 00:00:11,681
балаларыңызды мектепке апарасыз,

5
00:00:11,681 --> 00:00:14,394
тіс дәрігеріне жазылып қойдыңыз.

6
00:00:14,394 --> 00:00:18,020
Сонан кейін телефоныңыз, теледидарыңыз істемей қалды,

7
00:00:18,020 --> 00:00:21,957
көше толған әскери адамдар,

8
00:00:21,957 --> 00:00:24,273
жолдар жабылып қалған.

9
00:00:24,273 --> 00:00:28,750
Cіздің өміріңіз тоқтап қалғандай.

10
00:00:28,750 --> 00:00:30,955
Тоқтап тұр.

11
00:00:30,955 --> 00:00:33,513
Мен досымның оқиғасын ұрлап алғым кеп отыр,

12
00:00:33,513 --> 00:00:36,491
Босниялық досым, оның басынан өткен оқиғасы,

13
00:00:36,491 --> 00:00:40,868
өйткені бұл сіздерге оның не сезінгенін көрсете алады деп ойлаймын.

14
00:00:40,868 --> 00:00:44,962
1992 жылдың сәуір айында ол жұмысқа бара жатқан еді,

15
00:00:44,962 --> 00:00:48,110
қысқа белдемшесі мен биік өкшелі аяқкиімі бар. Ол банкте жұмыс істейтін.

16
00:00:48,110 --> 00:00:51,634
Ол жас ана еді. Ол қонаққа барғанды жақсы көретін еді.

17
00:00:51,634 --> 00:00:53,468
Тамаша адам.

18
00:00:53,468 --> 00:00:56,775
Күтпеген жерден ол танкті көреді,

19
00:00:56,775 --> 00:00:59,981
танк Сараевоның негізгі көшелерінің бірімен төмен қарай

20
00:00:59,981 --> 00:01:03,533
жолында кездескеннің бәрін жайпап келе жатты.

21
00:01:03,533 --> 00:01:07,564
Ол «түсім шығар» деп ойлады, бірақ олай болмады.

22
00:01:07,564 --> 00:01:10,309
Ол қаша жөнелді, сол жерде болсақ әрбіреуіміз солай істер едік.

23
00:01:10,309 --> 00:01:14,326
Ол қоқыс жәшігінің артына барып тығылды,

24
00:01:14,326 --> 00:01:16,925
өзінің қысқа белдемшесі мен биік өкшелі аяқкиімімен.

25
00:01:16,925 --> 00:01:21,144
Сол жерде тығылып отырып ол өзін күлкілі сезінді,

26
00:01:21,144 --> 00:01:23,840
бірақ ол әскерилер отырған танк пен

27
00:01:23,840 --> 00:01:26,200
айналадағы адамдарды, хаосты көріп

28
00:01:26,200 --> 00:01:30,827
былай деп ойлады «Мен өзімді қиял ғажайып еліндегі

29
00:01:30,827 --> 00:01:33,162
қоянмен қоса төмен қарай

30
00:01:33,162 --> 00:01:36,230
хаосқа түсіп бара жатқан Алиса сияқты сезіндім

31
00:01:36,230 --> 00:01:41,631
және менің өмірім бұрынғыдай болмайтын еді.»

32
00:01:41,631 --> 00:01:45,418
Бір-екі аптадан кейін менің досым құжынаған халықтың ішінде

33
00:01:45,418 --> 00:01:50,368
кішкентай ұлымен бірге жүрді

34
00:01:50,368 --> 00:01:52,904
ол автобустағы танымайтын адамға ұлын берді,

35
00:01:52,904 --> 00:01:55,928
бұл балаларды аман сақтап қалу үшін Сараеводан

36
00:01:55,928 --> 00:01:59,093
кетіп бара жатқан соңғы автобус еді.

37
00:01:59,093 --> 00:02:03,203
Оның есінде ол анасымен бірге таласып

38
00:02:03,203 --> 00:02:06,629
«Менің баламды ал! Менің баламды ал!» деген толған адамның ішінде

39
00:02:06,629 --> 00:02:12,682
ол да баласын терезе арқылы біреуге ұстатты.

40
00:02:12,682 --> 00:02:15,550
Және ол баласын бірнеше жыл бойы көрмеді.

41
00:02:15,550 --> 00:02:19,269
Қоршау үш жарым жылға созылды,

42
00:02:19,269 --> 00:02:21,558
бұл қоршау сусыз, тамақсыз,

43
00:02:21,558 --> 00:02:26,847
электр шамынсыз, жылусыз өтті,

44
00:02:26,847 --> 00:02:32,202
Еуропаның қақ ортасында, 20 ғасырдың соңында.

45
00:02:32,202 --> 00:02:36,004
Мен сол жерде болған журналистердің бірімін,

46
00:02:36,004 --> 00:02:38,423
қоршауды көрген және

47
00:02:38,423 --> 00:02:41,461
мен сол жерде болғанымның артықшылығы

48
00:02:41,461 --> 00:02:43,651
ол маған бәрін үйретті,

49
00:02:43,651 --> 00:02:47,780
тек қана репортер болуды емес, адам болуды.

50
00:02:47,780 --> 00:02:50,135
Мен қайғыға ортақтасудың не екенін білдім.

51
00:02:50,135 --> 00:02:53,946
Мен қарапайым адамдарды, қаһарман болуға лайық адамдарды көрдім.

52
00:02:53,946 --> 00:02:58,317
Мен бөлісу туралы білдім. Мен жолдастықтың не екенін үйрендім.

53
00:02:58,317 --> 00:03:01,228
Бәрінен бұрын мен жақсы көрудің, махаббаттың не екенін үйрендім.

54
00:03:01,228 --> 00:03:06,507
Тіпті ең қорқынышты қираулар мен өлім,

55
00:03:06,507 --> 00:03:09,643
хаостың өзінде де қарапайым адамдар өз көршілеріне көмектескенін көрдім,

56
00:03:09,643 --> 00:03:12,287
олар тамақтарымен бөлісті, балаларын тәрбиеледі,

57
00:03:12,287 --> 00:03:15,539
өз өміріне қауіп төнсе де жолда оқ тиіп

58
00:03:15,539 --> 00:03:18,396
жатқандарды сүйреп апаруға тырысты,

59
00:03:18,396 --> 00:03:21,647
жараланғандарды таксиге отырғызып

60
00:03:21,647 --> 00:03:24,268
ауруханаға апарысты.

61
00:03:24,268 --> 00:03:27,487
Мен өзім туралы көп нәрсе білдім.

62
00:03:27,487 --> 00:03:30,512
Қаһармандарымның бірі - Марта Геллхорн:

63
00:03:30,512 --> 00:03:35,710
"Сіз тек қана бір соғысты жақсы көре аласыз. Қалғанының бәрі жауапкершілік".

64
00:03:35,710 --> 00:03:39,246
Бұдан кейін де мен өте көп соғысты көрдім,

65
00:03:39,246 --> 00:03:41,875
тіпті санынан да шатастым,

66
00:03:41,875 --> 00:03:44,958
бірақ еш жерде дәл Сараеводағыдай болған жоқ.

67
00:03:44,958 --> 00:03:48,913
Былтыр сәуір айында мен бір қызық кезге қайтқандай болдым -

68
00:03:48,913 --> 00:03:52,687
мен оны сыныптастардың ессіз кездесуі деп атар едім.

69
00:03:52,687 --> 00:03:57,030
Бұл не болып еді, бұл қамаудың 20 жылдығы еді,

70
00:03:57,030 --> 00:03:59,502
Сараевоның қоршауда қалғанының басталған күні,

71
00:03:59,502 --> 00:04:03,942
мен "жылдығы" деген сөзді жақсы көрмеймін, өйткені бұл сөз мейрам, қонақтық сияқты,

72
00:04:03,942 --> 00:04:05,345
бірақ бұл мейрам емес еді.

73
00:04:05,345 --> 00:04:09,333
Бұл соғыс кезінде сол жерде жұмыс істеген журналистердің көңілсіз жиыны еді,

74
00:04:09,333 --> 00:04:12,724
сонымен бірге гуманитарлық көмек көрсеткендермен,

75
00:04:12,724 --> 00:04:17,193
әрине, Сараевоның батыр, батыл азаматтары болды.

76
00:04:17,193 --> 00:04:19,612
Мені ең таңқалдырғаны,

77
00:04:19,612 --> 00:04:21,353
менің жүрегімді жаралағаны

78
00:04:21,353 --> 00:04:23,523
Cараевоның басты көшесімен төмен қарай келе жатып көрген көрініс,

79
00:04:23,523 --> 00:04:27,598
осы көшеде 20 жыл бұрын менің досым Аида танкті көрген еді,

80
00:04:27,598 --> 00:04:34,295
осы көшенің бойында 12.000 қызыл орындық тұрды,

81
00:04:34,295 --> 00:04:35,921
бос орындық

82
00:04:35,921 --> 00:04:38,190
оның әрбіреуі қамау кезінде

83
00:04:38,190 --> 00:04:41,907
қайтыс болған бір адамды бейнелеп тұрды,

84
00:04:41,907 --> 00:04:46,194
тек Сараевода қайтыс болған адамдарды, бүкіл Боснияда емес,

85
00:04:46,194 --> 00:04:48,781
бұл көрініс қаланың бір шетінен

86
00:04:48,781 --> 00:04:51,055
екінші шетіне дейін жалғасып жатты,

87
00:04:51,055 --> 00:04:54,558
әсіресе ең өкініштісі, көңіліме кірбің түсіргені

88
00:04:54,558 --> 00:04:57,414
балаларға арналған кішкентай орындықтар еді.

89
00:04:57,414 --> 00:05:00,541
Мен қазір Сирия туралы хабар таратамын,

90
00:05:00,541 --> 00:05:03,731
мен бұл туралы жаза бастадым,

91
00:05:03,731 --> 00:05:05,987
өйткені бұл істелуі тиіс.

92
00:05:05,987 --> 00:05:08,992
Ол жерде болып жатқан оқиғалар туралы айтуымыз керек деп ойлаймын.

93
00:05:08,992 --> 00:05:12,962
Мен Боснияда болған соғыстың үлгісін осы жерде де көріп отырмын.

94
00:05:12,962 --> 00:05:15,191
Мен Дамаскіге бірінші рет келген кезде,

95
00:05:15,191 --> 00:05:17,593
ақылға қонбайтын мынадай сәтті көрдім,

96
00:05:17,593 --> 00:05:21,153
адамдар соғыстың болатынына сенбейтін сияқты

97
00:05:21,153 --> 00:05:23,088
және бұл Босниядағыдай болды,

98
00:05:23,088 --> 00:05:25,902
мен көрген басқа да соғыс болып жатқан елдердегі сияқты.

99
00:05:25,902 --> 00:05:28,445
Адамдар бұған сенгісі келмейді,

100
00:05:28,445 --> 00:05:31,912
сондықтан олар кетпейді, кетулеріне мүмкіндік болған кезде де кетпейді.

101
00:05:31,912 --> 00:05:33,582
Олар ақшаларын алмайды.

102
00:05:33,582 --> 00:05:37,477
Олар үйлерінде қалғысы келгендіктен еш жаққа кетпейді.

103
00:05:37,477 --> 00:05:41,516
Содан кейін соғыс пен хоас келеді.

104
00:05:41,516 --> 00:05:45,319
Руанда - менің жиі баратын жерлерімнің бірі.

105
00:05:45,319 --> 00:05:51,473
1994 жылы мен аз уақытқа Сараевоны тастап Руандаға кеттім, сол жақтағы геноцид туралы хабарлап тұру үшін.

106
00:05:51,473 --> 00:05:56,322
1994 жылдың сәуірі мен тамызы аралығында

107
00:05:56,322 --> 00:06:00,523
бір миллион адам өлтірілді.

108
00:06:00,523 --> 00:06:05,750
Егер мені 12 мың орындық

109
00:06:05,750 --> 00:06:07,822
қаншалықты күйзелтсе,

110
00:06:07,822 --> 00:06:11,453
бір сәт ойланып көріңіздерші, бір миллион адам.

111
00:06:11,453 --> 00:06:13,990
Кішкене мысал келтірейін, есімде

112
00:06:13,990 --> 00:06:19,071
мен жолдың бойында төмен қарап тұрмын, көзімнің жеткен жеріне дейін,

113
00:06:19,071 --> 00:06:25,160
шамамен жарты шақырым болар, адамдардың өлі денелері менің бойымнан екі еседей болып

114
00:06:25,160 --> 00:06:26,884
үйіліп жатыр еді.

115
00:06:26,884 --> 00:06:30,219
Және де бұл өлген адамдардың шағын ғана пайызы еді.

116
00:06:30,219 --> 00:06:32,188
Ол жерде соңғы демі таусылып жатқан кезде балаларын

117
00:06:32,188 --> 00:06:35,529
ұстаған аналар да болды.

118
00:06:35,529 --> 00:06:38,859
Сонымен біз соғыстан көп нәрсені үйрендік,

119
00:06:38,859 --> 00:06:41,211
мен Руанданы атап өткенім,

120
00:06:41,211 --> 00:06:45,329
ол Оңтүстік Африка сияқты бір жер,

121
00:06:45,329 --> 00:06:49,311
онда 20 жыл бойы айығу жүріп жатыр.

122
00:06:49,311 --> 00:06:52,779
Парламенттегілердің елу алты пайызы әйелдер,

123
00:06:52,779 --> 00:06:55,231
бұл таңғажайып нәрсе,

124
00:06:55,231 --> 00:06:59,257
сонымен қатар ол жерде ұлттық конституция

125
00:06:59,257 --> 00:07:02,430
бойынша Хуту немесе Тутси деп айтуыңызға тиым салынған.

126
00:07:02,430 --> 00:07:06,299
Сізге этникалық нышандары арқылы ешкімді теңдестіруге рұқсат етілмейді,

127
00:07:06,299 --> 00:07:10,845
бұл қырғынның басталуына итермелеген себептердің бірі болғандықтан.

128
00:07:10,845 --> 00:07:13,952
Менің досымның айтып берген әдемі оқиғасы бар,

129
00:07:13,952 --> 00:07:15,435
мен оны тамаша оқиға деп есептеймін.

130
00:07:15,435 --> 00:07:20,352
Бір топ балалар, хуту мен тутси балалары араласқан топ еді,

131
00:07:20,352 --> 00:07:23,066
сонымен бірге осы балаларды асырап алған бір топ әйел,

132
00:07:23,066 --> 00:07:27,000
олар бір қатарға тізіліп тұрып бір-бірін алды.

133
00:07:27,000 --> 00:07:30,166
Ешқандай өтемақы болған жоқ, сен хутусың, сен тутсисің,

134
00:07:30,166 --> 00:07:33,081
сіз мүмкін менің анамды,

135
00:07:33,081 --> 00:07:34,927
бәлкім әкемді өлтірдіңіз деген жоқ.

136
00:07:34,927 --> 00:07:40,233
Олар ымыраға келді, татуласты,

137
00:07:40,233 --> 00:07:43,817
мен бұл әрекетті керемет деп есептеймін.

138
00:07:43,817 --> 00:07:46,659
Адамдар менен сіз неге соғыс болып жатқан жерге

139
00:07:46,659 --> 00:07:48,871
баруды жалғастырасыз деп сұрағанда,

140
00:07:48,871 --> 00:07:50,340
менің айтарым осы.

141
00:07:50,340 --> 00:07:53,731
Мен Сирияға қайтып келгеннен кейінгі аптада

142
00:07:53,731 --> 00:07:57,692
көргенім адам сенбейтіндей батыр азаматтар,

143
00:07:57,692 --> 00:07:59,965
олардың кейбіреуі демократия үшін, біз күнделікті өмірде

144
00:07:59,965 --> 00:08:03,982
сөзсіз болуға тиіс дейтін нәрселер үшін күресіп жүр.

145
00:08:03,982 --> 00:08:07,220
Осы үшін де мен жұмысымды істеймін.

146
00:08:07,220 --> 00:08:11,688
2004 жылы менің кішкентай ұлым дүниеге келді,

147
00:08:11,688 --> 00:08:14,883
мен оны ғажап бала деймін,

148
00:08:14,883 --> 00:08:17,929
өйткені қаншама өлім,

149
00:08:17,929 --> 00:08:22,106
бүліншілік, қирау, хаос пен қараңғылықты көргеннен кейін

150
00:08:22,106 --> 00:08:25,965
менің өмірімде үміт сәулесі дүниеге келді.

151
00:08:25,965 --> 00:08:30,162
Мен оны Лука деп атадым, яғни " жарық әкелуші",

152
00:08:30,162 --> 00:08:35,085
өйткені ол менің өміріме сәулесін төкті.

153
00:08:35,085 --> 00:08:38,536
Менің ол туралы айтып отырғанымның себебі, ол төрт айлық болған кезде

154
00:08:38,536 --> 00:08:43,208
менің редакторым маған Бағдатқа баруың керек деді,

155
00:08:43,208 --> 00:08:46,540
мен ол жерде Саддам режимі туралы жазуым керек еді,

156
00:08:46,540 --> 00:08:49,419
Бағдат құлағаннан кейін де сонда болдым,

157
00:08:49,419 --> 00:08:52,513
көзіме жас үйіріліп ұшақта отырғаным,

158
00:08:52,513 --> 00:08:55,499
баламнан жыраққа кеткеніме еңіреп жылап отырғаным есімде.

159
00:08:55,499 --> 00:08:57,732
Мен сол жерде болған кезде

160
00:08:57,732 --> 00:09:00,467
менің танысым ирақтың танымал саясаткері

161
00:09:00,467 --> 00:09:02,941
маған былай деді: «Сіз мұнда не істеп жүрсіз?

162
00:09:02,941 --> 00:09:04,782
Сіз неге үйде, Лукамен бірге емессіз?»

163
00:09:04,782 --> 00:09:08,567
Мен оған «Мен мұны көруім керек» деп жауап бердім. Бұл 2004 жыл еді,

164
00:09:08,567 --> 00:09:12,954
Ирақтағы ең қанды кезең еді,

165
00:09:12,954 --> 00:09:16,194
«мен мұны көруім керек, не болып жатқанын,

166
00:09:16,194 --> 00:09:17,059
мен бұл туралы хабарлап тұруым керек».

167
00:09:17,059 --> 00:09:20,623
Ол маған: "Үйіңізге қайтыңыз,

168
00:09:20,623 --> 00:09:23,909
егер сіз оның бірінші тісін,

169
00:09:23,909 --> 00:09:26,907
оның бірінші қадамын көрмей қалсаңыз, сіз өзіңізді ешқашан кешірмейсіз.

170
00:09:26,907 --> 00:09:30,770
Соғыс, басқа да соғыстар тағы болады» деді.

171
00:09:30,770 --> 00:09:35,111
Өкінішке қарай, соғыс бола береді.

172
00:09:35,111 --> 00:09:38,965
Мен өзімді алдап келемін, мен журналист,

173
00:09:38,965 --> 00:09:40,731
репортер, жазушы ретінде

174
00:09:40,731 --> 00:09:45,569
оны тоқтатуға не істей аламын. Мен тоқтата алмаймын.

175
00:09:45,569 --> 00:09:48,116
Мен Кофи Аннан емеспін. Ол да соғысты тоқтата алмайды.

176
00:09:48,116 --> 00:09:51,093
Ол Сириямен келіссөздер жүргізуге тырысты, дегенмен ешнәрсе істей алмады.

177
00:09:51,093 --> 00:09:55,089
Мен БҰҰ резолюциясына қарсы шығатын адам емеспін.

178
00:09:55,089 --> 00:09:57,372
Мен тіпті гуманитарлық көмек көрсететін дәрігер де емеспін,

179
00:09:57,372 --> 00:10:00,198
мен көмек беретін уақытты да айта алмаймын,

180
00:10:00,198 --> 00:10:03,469
менің көз алдымда адамдар өліп жатты, мен оларды құтқара алмадым.

181
00:10:03,469 --> 00:10:07,304
Мен тек қана куәгермін.

182
00:10:07,304 --> 00:10:12,358
Менің рөлім болған нәрсені адамдарға айтып беру.

183
00:10:12,358 --> 00:10:15,591
Менің әріптесім мұны әлемнің қараңғылық басқан бөліктеріне

184
00:10:15,591 --> 00:10:18,353
сәуле шашу деп сипаттады.

185
00:10:18,353 --> 00:10:21,000
Мен осыны істеуге тырысып жүрмін.

186
00:10:21,000 --> 00:10:24,036
Менің жолым ылғи бола бермейді,

187
00:10:24,036 --> 00:10:26,577
кейде бұл өте қиын,

188
00:10:26,577 --> 00:10:28,783
өйткені сіз тұңғиыққа жазып жатқаныңызды сезесіз,

189
00:10:28,783 --> 00:10:31,112
немесе мұның бәрі ешкімді қызықтырмайды, мазаламайды.

190
00:10:31,112 --> 00:10:33,361
Сирияны кім уайымдап жатыр? Кім Боснияның қамын ойлап жатыр?

191
00:10:33,361 --> 00:10:35,374
Конго,

192
00:10:35,374 --> 00:10:37,648
Кот-д'Ивуар, Либерия, Сьерра-Леоне

193
00:10:37,648 --> 00:10:39,763
туралы кім уайымдайды?

194
00:10:39,763 --> 00:10:43,736
Бұл - мен өмір бойы ұмытпайтын жердің атаулары.

195
00:10:43,736 --> 00:10:46,989
Бұл - менің кәсібім, куәгер болу,

196
00:10:46,989 --> 00:10:50,171
осыны істеп жүрген репортерлердің

197
00:10:50,171 --> 00:10:52,712
жұмысының мәні осы.

198
00:10:52,712 --> 00:10:56,303
Менің қолымнан келетіні тек қана үміттену,

199
00:10:56,303 --> 00:10:58,911
саясаткерлер мен саясатты жасаушылар үшін емес,

200
00:10:58,911 --> 00:11:01,308
олар менің сөзімді оқи отырып

201
00:11:01,308 --> 00:11:03,773
бірнәрсе істейтін болар деген үміт,

202
00:11:03,773 --> 00:11:06,933
мен өзімді алдап отырған жоқпын.

203
00:11:06,933 --> 00:11:11,150
Бірақ маған үміт беретіні, егер сіздер менің айтқандарымды

204
00:11:11,150 --> 00:11:14,703
немесе соның ішіндегі бір оқиғаны таңертеңгілік ас ішіп отырып естеріңізге түсірсеңіздер,

205
00:11:14,703 --> 00:11:17,385
егер сіздер Сараевода болған жағдайды

206
00:11:17,385 --> 00:11:20,876
немесе Руанда туралы еске алсаңыздар

207
00:11:20,876 --> 00:11:23,449
мен жұмысымды жақсы атқарғаным деп ойлаймын.

208
00:11:23,449 --> 00:11:25,487
Көп рақмет.

209
00:11:25,487 --> 00:11:32,717
(Қол шапалақтау)