0:00:00.703,0:00:03.515
Бұл - соғыс туралы оқиға.

0:00:03.515,0:00:06.781
Сіз күнделікті өміріңізбен өмір сүріп жатырсыз:

0:00:06.781,0:00:09.297
қонаққа баруды жоспарлап қойдыңыз,

0:00:09.297,0:00:11.681
балаларыңызды мектепке апарасыз,

0:00:11.681,0:00:14.394
тіс дәрігеріне жазылып қойдыңыз.

0:00:14.394,0:00:18.020
Сонан кейін телефоныңыз, теледидарыңыз істемей қалды,

0:00:18.020,0:00:21.957
көше толған әскери адамдар,

0:00:21.957,0:00:24.273
жолдар жабылып қалған.

0:00:24.273,0:00:28.750
Cіздің өміріңіз тоқтап қалғандай.

0:00:28.750,0:00:30.955
Тоқтап тұр.

0:00:30.955,0:00:33.513
Мен досымның оқиғасын ұрлап алғым кеп отыр,

0:00:33.513,0:00:36.491
Босниялық досым, оның басынан өткен оқиғасы,

0:00:36.491,0:00:40.868
өйткені бұл сіздерге оның не сезінгенін көрсете алады деп ойлаймын.

0:00:40.868,0:00:44.962
1992 жылдың сәуір айында ол жұмысқа бара жатқан еді,

0:00:44.962,0:00:48.110
қысқа белдемшесі мен биік өкшелі аяқкиімі бар. Ол банкте жұмыс істейтін.

0:00:48.110,0:00:51.634
Ол жас ана еді. Ол қонаққа барғанды жақсы көретін еді.

0:00:51.634,0:00:53.468
Тамаша адам.

0:00:53.468,0:00:56.775
Күтпеген жерден ол танкті көреді,

0:00:56.775,0:00:59.981
танк Сараевоның негізгі көшелерінің бірімен төмен қарай

0:00:59.981,0:01:03.533
жолында кездескеннің бәрін жайпап келе жатты.

0:01:03.533,0:01:07.564
Ол «түсім шығар» деп ойлады, бірақ олай болмады.

0:01:07.564,0:01:10.309
Ол қаша жөнелді, сол жерде болсақ әрбіреуіміз солай істер едік.

0:01:10.309,0:01:14.326
Ол қоқыс жәшігінің артына барып тығылды,

0:01:14.326,0:01:16.925
өзінің қысқа белдемшесі мен биік өкшелі аяқкиімімен.

0:01:16.925,0:01:21.144
Сол жерде тығылып отырып ол өзін күлкілі сезінді,

0:01:21.144,0:01:23.840
бірақ ол әскерилер отырған танк пен

0:01:23.840,0:01:26.200
айналадағы адамдарды, хаосты көріп

0:01:26.200,0:01:30.827
былай деп ойлады «Мен өзімді қиял ғажайып еліндегі

0:01:30.827,0:01:33.162
қоянмен қоса төмен қарай

0:01:33.162,0:01:36.230
хаосқа түсіп бара жатқан Алиса сияқты сезіндім

0:01:36.230,0:01:41.631
және менің өмірім бұрынғыдай болмайтын еді.»

0:01:41.631,0:01:45.418
Бір-екі аптадан кейін менің досым құжынаған халықтың ішінде

0:01:45.418,0:01:50.368
кішкентай ұлымен бірге жүрді

0:01:50.368,0:01:52.904
ол автобустағы танымайтын адамға ұлын берді,

0:01:52.904,0:01:55.928
бұл балаларды аман сақтап қалу үшін Сараеводан

0:01:55.928,0:01:59.093
кетіп бара жатқан соңғы автобус еді.

0:01:59.093,0:02:03.203
Оның есінде ол анасымен бірге таласып

0:02:03.203,0:02:06.629
«Менің баламды ал! Менің баламды ал!» деген толған адамның ішінде

0:02:06.629,0:02:12.682
ол да баласын терезе арқылы біреуге ұстатты.

0:02:12.682,0:02:15.550
Және ол баласын бірнеше жыл бойы көрмеді.

0:02:15.550,0:02:19.269
Қоршау үш жарым жылға созылды,

0:02:19.269,0:02:21.558
бұл қоршау сусыз, тамақсыз,

0:02:21.558,0:02:26.847
электр шамынсыз, жылусыз өтті,

0:02:26.847,0:02:32.202
Еуропаның қақ ортасында, 20 ғасырдың соңында.

0:02:32.202,0:02:36.004
Мен сол жерде болған журналистердің бірімін,

0:02:36.004,0:02:38.423
қоршауды көрген және

0:02:38.423,0:02:41.461
мен сол жерде болғанымның артықшылығы

0:02:41.461,0:02:43.651
ол маған бәрін үйретті,

0:02:43.651,0:02:47.780
тек қана репортер болуды емес, адам болуды.

0:02:47.780,0:02:50.135
Мен қайғыға ортақтасудың не екенін білдім.

0:02:50.135,0:02:53.946
Мен қарапайым адамдарды, қаһарман болуға лайық адамдарды көрдім.

0:02:53.946,0:02:58.317
Мен бөлісу туралы білдім. Мен жолдастықтың не екенін үйрендім.

0:02:58.317,0:03:01.228
Бәрінен бұрын мен жақсы көрудің, махаббаттың не екенін үйрендім.

0:03:01.228,0:03:06.507
Тіпті ең қорқынышты қираулар мен өлім,

0:03:06.507,0:03:09.643
хаостың өзінде де қарапайым адамдар өз көршілеріне көмектескенін көрдім,

0:03:09.643,0:03:12.287
олар тамақтарымен бөлісті, балаларын тәрбиеледі,

0:03:12.287,0:03:15.539
өз өміріне қауіп төнсе де жолда оқ тиіп

0:03:15.539,0:03:18.396
жатқандарды сүйреп апаруға тырысты,

0:03:18.396,0:03:21.647
жараланғандарды таксиге отырғызып

0:03:21.647,0:03:24.268
ауруханаға апарысты.

0:03:24.268,0:03:27.487
Мен өзім туралы көп нәрсе білдім.

0:03:27.487,0:03:30.512
Қаһармандарымның бірі - Марта Геллхорн:

0:03:30.512,0:03:35.710
"Сіз тек қана бір соғысты жақсы көре аласыз. Қалғанының бәрі жауапкершілік".

0:03:35.710,0:03:39.246
Бұдан кейін де мен өте көп соғысты көрдім,

0:03:39.246,0:03:41.875
тіпті санынан да шатастым,

0:03:41.875,0:03:44.958
бірақ еш жерде дәл Сараеводағыдай болған жоқ.

0:03:44.958,0:03:48.913
Былтыр сәуір айында мен бір қызық кезге қайтқандай болдым -

0:03:48.913,0:03:52.687
мен оны сыныптастардың ессіз кездесуі деп атар едім.

0:03:52.687,0:03:57.030
Бұл не болып еді, бұл қамаудың 20 жылдығы еді,

0:03:57.030,0:03:59.502
Сараевоның қоршауда қалғанының басталған күні,

0:03:59.502,0:04:03.942
мен "жылдығы" деген сөзді жақсы көрмеймін, өйткені бұл сөз мейрам, қонақтық сияқты,

0:04:03.942,0:04:05.345
бірақ бұл мейрам емес еді.

0:04:05.345,0:04:09.333
Бұл соғыс кезінде сол жерде жұмыс істеген журналистердің көңілсіз жиыны еді,

0:04:09.333,0:04:12.724
сонымен бірге гуманитарлық көмек көрсеткендермен,

0:04:12.724,0:04:17.193
әрине, Сараевоның батыр, батыл азаматтары болды.

0:04:17.193,0:04:19.612
Мені ең таңқалдырғаны,

0:04:19.612,0:04:21.353
менің жүрегімді жаралағаны

0:04:21.353,0:04:23.523
Cараевоның басты көшесімен төмен қарай келе жатып көрген көрініс,

0:04:23.523,0:04:27.598
осы көшеде 20 жыл бұрын менің досым Аида танкті көрген еді,

0:04:27.598,0:04:34.295
осы көшенің бойында 12.000 қызыл орындық тұрды,

0:04:34.295,0:04:35.921
бос орындық

0:04:35.921,0:04:38.190
оның әрбіреуі қамау кезінде

0:04:38.190,0:04:41.907
қайтыс болған бір адамды бейнелеп тұрды,

0:04:41.907,0:04:46.194
тек Сараевода қайтыс болған адамдарды, бүкіл Боснияда емес,

0:04:46.194,0:04:48.781
бұл көрініс қаланың бір шетінен

0:04:48.781,0:04:51.055
екінші шетіне дейін жалғасып жатты,

0:04:51.055,0:04:54.558
әсіресе ең өкініштісі, көңіліме кірбің түсіргені

0:04:54.558,0:04:57.414
балаларға арналған кішкентай орындықтар еді.

0:04:57.414,0:05:00.541
Мен қазір Сирия туралы хабар таратамын,

0:05:00.541,0:05:03.731
мен бұл туралы жаза бастадым,

0:05:03.731,0:05:05.987
өйткені бұл істелуі тиіс.

0:05:05.987,0:05:08.992
Ол жерде болып жатқан оқиғалар туралы айтуымыз керек деп ойлаймын.

0:05:08.992,0:05:12.962
Мен Боснияда болған соғыстың үлгісін осы жерде де көріп отырмын.

0:05:12.962,0:05:15.191
Мен Дамаскіге бірінші рет келген кезде,

0:05:15.191,0:05:17.593
ақылға қонбайтын мынадай сәтті көрдім,

0:05:17.593,0:05:21.153
адамдар соғыстың болатынына сенбейтін сияқты

0:05:21.153,0:05:23.088
және бұл Босниядағыдай болды,

0:05:23.088,0:05:25.902
мен көрген басқа да соғыс болып жатқан елдердегі сияқты.

0:05:25.902,0:05:28.445
Адамдар бұған сенгісі келмейді,

0:05:28.445,0:05:31.912
сондықтан олар кетпейді, кетулеріне мүмкіндік болған кезде де кетпейді.

0:05:31.912,0:05:33.582
Олар ақшаларын алмайды.

0:05:33.582,0:05:37.477
Олар үйлерінде қалғысы келгендіктен еш жаққа кетпейді.

0:05:37.477,0:05:41.516
Содан кейін соғыс пен хоас келеді.

0:05:41.516,0:05:45.319
Руанда - менің жиі баратын жерлерімнің бірі.

0:05:45.319,0:05:51.473
1994 жылы мен аз уақытқа Сараевоны тастап Руандаға кеттім, сол жақтағы геноцид туралы хабарлап тұру үшін.

0:05:51.473,0:05:56.322
1994 жылдың сәуірі мен тамызы аралығында

0:05:56.322,0:06:00.523
бір миллион адам өлтірілді.

0:06:00.523,0:06:05.750
Егер мені 12 мың орындық

0:06:05.750,0:06:07.822
қаншалықты күйзелтсе,

0:06:07.822,0:06:11.453
бір сәт ойланып көріңіздерші, бір миллион адам.

0:06:11.453,0:06:13.990
Кішкене мысал келтірейін, есімде

0:06:13.990,0:06:19.071
мен жолдың бойында төмен қарап тұрмын, көзімнің жеткен жеріне дейін,

0:06:19.071,0:06:25.160
шамамен жарты шақырым болар, адамдардың өлі денелері менің бойымнан екі еседей болып

0:06:25.160,0:06:26.884
үйіліп жатыр еді.

0:06:26.884,0:06:30.219
Және де бұл өлген адамдардың шағын ғана пайызы еді.

0:06:30.219,0:06:32.188
Ол жерде соңғы демі таусылып жатқан кезде балаларын

0:06:32.188,0:06:35.529
ұстаған аналар да болды.

0:06:35.529,0:06:38.859
Сонымен біз соғыстан көп нәрсені үйрендік,

0:06:38.859,0:06:41.211
мен Руанданы атап өткенім,

0:06:41.211,0:06:45.329
ол Оңтүстік Африка сияқты бір жер,

0:06:45.329,0:06:49.311
онда 20 жыл бойы айығу жүріп жатыр.

0:06:49.311,0:06:52.779
Парламенттегілердің елу алты пайызы әйелдер,

0:06:52.779,0:06:55.231
бұл таңғажайып нәрсе,

0:06:55.231,0:06:59.257
сонымен қатар ол жерде ұлттық конституция

0:06:59.257,0:07:02.430
бойынша Хуту немесе Тутси деп айтуыңызға тиым салынған.

0:07:02.430,0:07:06.299
Сізге этникалық нышандары арқылы ешкімді теңдестіруге рұқсат етілмейді,

0:07:06.299,0:07:10.845
бұл қырғынның басталуына итермелеген себептердің бірі болғандықтан.

0:07:10.845,0:07:13.952
Менің досымның айтып берген әдемі оқиғасы бар,

0:07:13.952,0:07:15.435
мен оны тамаша оқиға деп есептеймін.

0:07:15.435,0:07:20.352
Бір топ балалар, хуту мен тутси балалары араласқан топ еді,

0:07:20.352,0:07:23.066
сонымен бірге осы балаларды асырап алған бір топ әйел,

0:07:23.066,0:07:27.000
олар бір қатарға тізіліп тұрып бір-бірін алды.

0:07:27.000,0:07:30.166
Ешқандай өтемақы болған жоқ, сен хутусың, сен тутсисің,

0:07:30.166,0:07:33.081
сіз мүмкін менің анамды,

0:07:33.081,0:07:34.927
бәлкім әкемді өлтірдіңіз деген жоқ.

0:07:34.927,0:07:40.233
Олар ымыраға келді, татуласты,

0:07:40.233,0:07:43.817
мен бұл әрекетті керемет деп есептеймін.

0:07:43.817,0:07:46.659
Адамдар менен сіз неге соғыс болып жатқан жерге

0:07:46.659,0:07:48.871
баруды жалғастырасыз деп сұрағанда,

0:07:48.871,0:07:50.340
менің айтарым осы.

0:07:50.340,0:07:53.731
Мен Сирияға қайтып келгеннен кейінгі аптада

0:07:53.731,0:07:57.692
көргенім адам сенбейтіндей батыр азаматтар,

0:07:57.692,0:07:59.965
олардың кейбіреуі демократия үшін, біз күнделікті өмірде

0:07:59.965,0:08:03.982
сөзсіз болуға тиіс дейтін нәрселер үшін күресіп жүр.

0:08:03.982,0:08:07.220
Осы үшін де мен жұмысымды істеймін.

0:08:07.220,0:08:11.688
2004 жылы менің кішкентай ұлым дүниеге келді,

0:08:11.688,0:08:14.883
мен оны ғажап бала деймін,

0:08:14.883,0:08:17.929
өйткені қаншама өлім,

0:08:17.929,0:08:22.106
бүліншілік, қирау, хаос пен қараңғылықты көргеннен кейін

0:08:22.106,0:08:25.965
менің өмірімде үміт сәулесі дүниеге келді.

0:08:25.965,0:08:30.162
Мен оны Лука деп атадым, яғни " жарық әкелуші",

0:08:30.162,0:08:35.085
өйткені ол менің өміріме сәулесін төкті.

0:08:35.085,0:08:38.536
Менің ол туралы айтып отырғанымның себебі, ол төрт айлық болған кезде

0:08:38.536,0:08:43.208
менің редакторым маған Бағдатқа баруың керек деді,

0:08:43.208,0:08:46.540
мен ол жерде Саддам режимі туралы жазуым керек еді,

0:08:46.540,0:08:49.419
Бағдат құлағаннан кейін де сонда болдым,

0:08:49.419,0:08:52.513
көзіме жас үйіріліп ұшақта отырғаным,

0:08:52.513,0:08:55.499
баламнан жыраққа кеткеніме еңіреп жылап отырғаным есімде.

0:08:55.499,0:08:57.732
Мен сол жерде болған кезде

0:08:57.732,0:09:00.467
менің танысым ирақтың танымал саясаткері

0:09:00.467,0:09:02.941
маған былай деді: «Сіз мұнда не істеп жүрсіз?

0:09:02.941,0:09:04.782
Сіз неге үйде, Лукамен бірге емессіз?»

0:09:04.782,0:09:08.567
Мен оған «Мен мұны көруім керек» деп жауап бердім. Бұл 2004 жыл еді,

0:09:08.567,0:09:12.954
Ирақтағы ең қанды кезең еді,

0:09:12.954,0:09:16.194
«мен мұны көруім керек, не болып жатқанын,

0:09:16.194,0:09:17.059
мен бұл туралы хабарлап тұруым керек».

0:09:17.059,0:09:20.623
Ол маған: "Үйіңізге қайтыңыз,

0:09:20.623,0:09:23.909
егер сіз оның бірінші тісін,

0:09:23.909,0:09:26.907
оның бірінші қадамын көрмей қалсаңыз, сіз өзіңізді ешқашан кешірмейсіз.

0:09:26.907,0:09:30.770
Соғыс, басқа да соғыстар тағы болады» деді.

0:09:30.770,0:09:35.111
Өкінішке қарай, соғыс бола береді.

0:09:35.111,0:09:38.965
Мен өзімді алдап келемін, мен журналист,

0:09:38.965,0:09:40.731
репортер, жазушы ретінде

0:09:40.731,0:09:45.569
оны тоқтатуға не істей аламын. Мен тоқтата алмаймын.

0:09:45.569,0:09:48.116
Мен Кофи Аннан емеспін. Ол да соғысты тоқтата алмайды.

0:09:48.116,0:09:51.093
Ол Сириямен келіссөздер жүргізуге тырысты, дегенмен ешнәрсе істей алмады.

0:09:51.093,0:09:55.089
Мен БҰҰ резолюциясына қарсы шығатын адам емеспін.

0:09:55.089,0:09:57.372
Мен тіпті гуманитарлық көмек көрсететін дәрігер де емеспін,

0:09:57.372,0:10:00.198
мен көмек беретін уақытты да айта алмаймын,

0:10:00.198,0:10:03.469
менің көз алдымда адамдар өліп жатты, мен оларды құтқара алмадым.

0:10:03.469,0:10:07.304
Мен тек қана куәгермін.

0:10:07.304,0:10:12.358
Менің рөлім болған нәрсені адамдарға айтып беру.

0:10:12.358,0:10:15.591
Менің әріптесім мұны әлемнің қараңғылық басқан бөліктеріне

0:10:15.591,0:10:18.353
сәуле шашу деп сипаттады.

0:10:18.353,0:10:21.000
Мен осыны істеуге тырысып жүрмін.

0:10:21.000,0:10:24.036
Менің жолым ылғи бола бермейді,

0:10:24.036,0:10:26.577
кейде бұл өте қиын,

0:10:26.577,0:10:28.783
өйткені сіз тұңғиыққа жазып жатқаныңызды сезесіз,

0:10:28.783,0:10:31.112
немесе мұның бәрі ешкімді қызықтырмайды, мазаламайды.

0:10:31.112,0:10:33.361
Сирияны кім уайымдап жатыр? Кім Боснияның қамын ойлап жатыр?

0:10:33.361,0:10:35.374
Конго,

0:10:35.374,0:10:37.648
Кот-д'Ивуар, Либерия, Сьерра-Леоне

0:10:37.648,0:10:39.763
туралы кім уайымдайды?

0:10:39.763,0:10:43.736
Бұл - мен өмір бойы ұмытпайтын жердің атаулары.

0:10:43.736,0:10:46.989
Бұл - менің кәсібім, куәгер болу,

0:10:46.989,0:10:50.171
осыны істеп жүрген репортерлердің

0:10:50.171,0:10:52.712
жұмысының мәні осы.

0:10:52.712,0:10:56.303
Менің қолымнан келетіні тек қана үміттену,

0:10:56.303,0:10:58.911
саясаткерлер мен саясатты жасаушылар үшін емес,

0:10:58.911,0:11:01.308
олар менің сөзімді оқи отырып

0:11:01.308,0:11:03.773
бірнәрсе істейтін болар деген үміт,

0:11:03.773,0:11:06.933
мен өзімді алдап отырған жоқпын.

0:11:06.933,0:11:11.150
Бірақ маған үміт беретіні, егер сіздер менің айтқандарымды

0:11:11.150,0:11:14.703
немесе соның ішіндегі бір оқиғаны таңертеңгілік ас ішіп отырып естеріңізге түсірсеңіздер,

0:11:14.703,0:11:17.385
егер сіздер Сараевода болған жағдайды

0:11:17.385,0:11:20.876
немесе Руанда туралы еске алсаңыздар

0:11:20.876,0:11:23.449
мен жұмысымды жақсы атқарғаным деп ойлаймын.

0:11:23.449,0:11:25.487
Көп рақмет.

0:11:25.487,0:11:32.717
(Қол шапалақтау)