WEBVTT

00:00:06.066 --> 00:00:09.908
İnsanlar çağlar boyunca
hızdan büyülenmişlerdir.

00:00:09.908 --> 00:00:14.746
İnsanlık tarihi çok hızlı bir şekilde
gelişen bir süreçtir

00:00:14.746 --> 00:00:18.551
ve bu tarihi yarıştaki en
önemli başarılardan biri

00:00:18.551 --> 00:00:21.094
ses bariyerini geçmekti.

00:00:21.114 --> 00:00:24.628
İlk başarılı uçuşlardan
kısa bir süre sonra,

00:00:24.628 --> 00:00:29.189
pilotlar uçaklarını daha da hızlı
gitmeye zorlamak istediler.

00:00:29.189 --> 00:00:34.530
Ama onlar zorladıkça artan türbülans
ve uçak üstündeki büyük kuvvetler,

00:00:34.530 --> 00:00:37.274
daha fazla hızlanmalarına engel oldu.

00:00:37.274 --> 00:00:41.647
Bazıları bu sorunu engellemek için
riskli dalışlar yaptı

00:00:41.647 --> 00:00:43.775
ve bazen trajik sonuçları oldu.

00:00:43.775 --> 00:00:47.736
Sonunda 1947 yılında,
hareketli yatay stabilizatör

00:00:47.736 --> 00:00:51.912
ve tam hareketli kuyruk gibi tasarım
geliştirmelerinin de yardımıyla,

00:00:51.912 --> 00:00:56.206
Amerikalı askeri pilot Chuck Yeager,

00:00:56.206 --> 00:01:02.986
Bell X-1 uçağını saatte
1127 kilometre hızla uçurarak

00:01:02.986 --> 00:01:09.103
ses bariyerini kıran ve ses hızından daha
hızlı seyahat eden ilk kişi oldu.

00:01:09.103 --> 00:01:13.874
Bell X-1 uçağı, ilk süpersonik
hava araçlarından biriydi.

00:01:13.874 --> 00:01:17.753
Onu, hızı Mach 3'ü geçebilen
uçaklar takip etti.

00:01:17.753 --> 00:01:22.123
Süpersonik hızlarda giden uçaklar,
bir şok dalgası ve bununla birlikte

00:01:22.123 --> 00:01:25.392
gök gürültüsü sesine benzer bir
sonik patlama yaratırlar.

00:01:25.392 --> 00:01:28.869
Bu patlama, karadaki insanların ve 
hayvanların korkmasına sebep olabilir

00:01:28.869 --> 00:01:30.722
ve hatta binalara bile zarar verebilir.

00:01:30.722 --> 00:01:31.546
Bu yüzden,

00:01:31.546 --> 00:01:34.891
dünya genelindeki bilim insanları
sonik patlamaları inceliyor

00:01:34.891 --> 00:01:37.848
ve atmosferdeki rotalarını,
nereye ineceklerini

00:01:37.848 --> 00:01:41.691
ve ne kadar yüksek bir ses çıkaraklarını
tahmin etmeye çalışıyorlar.

00:01:41.691 --> 00:01:45.929
Bilim insanlarının sonik patlamalara dair
nasıl çalıştığını daha iyi anlamak için

00:01:45.929 --> 00:01:48.192
ilk olarak sesin temellerinden başlayalım.

00:01:48.192 --> 00:01:51.462
Durgun bir gölete ufak bir taş
attığınızı hayal edin.

00:01:51.462 --> 00:01:52.729
Ne görüyorsunuz?

00:01:52.729 --> 00:01:58.175
Taş, her yöne aynı hızda ilerleyen
dalgaların oluşmasına sebep oluyor.

00:01:58.175 --> 00:02:02.741
Gittikçe büyüyen bu dairelere
dalga cephesi denir.

00:02:02.741 --> 00:02:05.904
Benzer olarak, biz göremesek bile

00:02:05.904 --> 00:02:09.306
ev stereo sistemi gibi
sabit ses sistemleri de

00:02:09.306 --> 00:02:12.069
dışarı yayılan ses dalgaları yaratır.

00:02:12.069 --> 00:02:14.150
Bu dalgaların hızı,

00:02:14.170 --> 00:02:18.110
araçların ilerlediği yükseklik veya hava
sıcaklığı gibi bazı faktörlere bağlıdır.

00:02:18.110 --> 00:02:24.232
Ses deniz seviyesinde saatte yaklaşık
1225 kilometre hızla hareket eder.

00:02:24.232 --> 00:02:28.120
Fakat dalga cepheleri, iki boyutlu
düzlemdeki daireler yerine

00:02:28.120 --> 00:02:31.352
ortak merkezli küreler halinde yayılırlar.

00:02:31.352 --> 00:02:34.941
Ses de bu dalgalara dik
olarak hareket eder.

00:02:34.941 --> 00:02:38.247
Hareket halindeki
bir ses kaynağını düşünelim.

00:02:38.247 --> 00:02:39.785
Örneğin bir tren düdüğü.

00:02:39.785 --> 00:02:42.769
Ses kaynağı belirli bir 
yönde hareket ettikçe

00:02:42.769 --> 00:02:47.133
önündeki ardışık dalgalar
birbirlerine yaklaşacaktır.

00:02:47.133 --> 00:02:51.948
Bu yüksek yüksek dalga frekansı
meşhur Doppler etkisine sebep olur

00:02:51.948 --> 00:02:55.463
ve yaklaşan objelerin
sesi daha tiz duyulur.

00:02:55.463 --> 00:02:59.647
Ama ses kaynağı ses dalgalarından
daha yavaş hareket ettiği sürece,

00:02:59.647 --> 00:03:02.162
dalgalar iç içe oluşurlar.

00:03:02.162 --> 00:03:07.771
Ama eğer bir nesne süpersonik olursa
yani yarattığı sesten daha hızlıysa

00:03:07.771 --> 00:03:10.170
o zaman işler tamamen değişir.

00:03:10.170 --> 00:03:12.240
Yaydığı dalgaları geçtikçe

00:03:12.240 --> 00:03:16.042
ve bulunduğu noktadan yeni dalgalar
oluşturmaya devam ettikçe

00:03:16.042 --> 00:03:19.820
dalgalar bir araya gelir ve
bir mach konisi oluştururlar.

00:03:19.820 --> 00:03:22.808
Gözlemciye varana dek hiçbir ses duyulmaz

00:03:22.808 --> 00:03:27.888
çünkü nesne yarattığı sesten
daha hızlı ilerlemektedir.

00:03:27.888 --> 00:03:33.051
Gözlemciyi geçtikten hemen sonra
ise sonik patlama duyulur.

00:03:33.051 --> 00:03:37.007
Mach konisi zemine ulaştığı
noktada bir hiperbol oluşturur

00:03:37.007 --> 00:03:41.306
ve ileri doğru hareket ettikçe
patlama halısı denen bir iz bırakır.

00:03:41.306 --> 00:03:46.253
Bu da, konik patlama tarafından
etkilenen alanın tespit edilmesini sağlar.

00:03:46.253 --> 00:03:49.303
Peki konik patlamanın ne kadar
güçlü olabileceğini nasıl anlarız?

00:03:49.303 --> 00:03:53.519
Bu işlem süpersonik hava aracının
etrafındaki havanın basıncını bulmak için

00:03:53.519 --> 00:03:59.516
ünlü Navier-Stokes
denklemini çözmeyi gerektirir.

00:03:59.516 --> 00:04:03.853
Bu N-dalgası denilen
basınç şekli ile sonuçlanır.

00:04:03.853 --> 00:04:05.483
Peki bu şeklin anlamı nedir?

00:04:05.483 --> 00:04:09.506
Konik patlama basınçtaki ani
değişim sonucu oluşur

00:04:09.506 --> 00:04:11.918
ve N dalgası iki patlama içerir:

00:04:11.918 --> 00:04:15.497
biri uçağın burnundaki ani basınç artışı,

00:04:15.497 --> 00:04:20.497
diğeri ise kuyruğun geçişiyle
basıncın normale dönüşü.

00:04:20.497 --> 00:04:22.872
Bu durum iki patlamaya neden olur

00:04:22.872 --> 00:04:26.446
ama insan kulağı bunu genellikle
tek patlama olarak duyar.

00:04:26.446 --> 00:04:29.878
Bilgisayarlar bu ilkeleri
kullanarak modelleme yapabilir,

00:04:29.878 --> 00:04:34.023
belirli yörünge ve atmosfer
koşullarındaki konik patlamaların

00:04:34.023 --> 00:04:37.626
yerini ve şiddetini hesaplayabilir.

00:04:37.626 --> 00:04:40.738
Hâlen etkilerini azaltmak
için çalışmalar yapılıyor.

00:04:40.738 --> 00:04:45.398
Günümüzde, yere yakın
süpersonik uçuş yapmak yasak.

00:04:45.398 --> 00:04:48.439
Peki sonik patlamalar yeni bir buluş mu?

00:04:48.439 --> 00:04:49.558
Pek sayılmaz.

00:04:49.558 --> 00:04:52.516
Biz, onları susturmak için bir
yol bulmaya çalışırken

00:04:52.516 --> 00:04:56.045
bazı hayvanlar da sonik patlamaları
bir avantaj olarak kullanıyor.

00:04:56.045 --> 00:05:00.954
Dev diplodocuslar kuyruklarını
sesten daha hızlı bir şekilde,

00:05:00.998 --> 00:05:07.937
saatte 1200 kilometre hızla şaklatarak
yırtıcı hayvanları uzaklaştırabilirler.

00:05:07.937 --> 00:05:12.437
Bazı karides türleri de su altında
benzer bir şok dalgası yaratarak

00:05:12.437 --> 00:05:16.163
avlarını sersemletebilirler
ve hatta belirli bir mesafeden

00:05:16.163 --> 00:05:19.353
bir kıskaç şaklatmasıyla öldürebilirler.

00:05:19.353 --> 00:05:22.203
Biz insanlar devamlı hız peşinde
koştuğumuz bu arayışta

00:05:22.203 --> 00:05:24.853
çok iyi ilerleme göstersek de

00:05:24.853 --> 00:05:27.413
meğerse doğa bizden önce zaten oradaymış.