1
00:00:06,066 --> 00:00:09,908
İnsanlar çağlar boyunca
hızdan büyülenmişlerdir.

2
00:00:09,908 --> 00:00:14,746
İnsanlık tarihi çok hızlı bir şekilde
gelişen bir süreçtir

3
00:00:14,746 --> 00:00:18,551
ve bu tarihi yarıştaki en
önemli başarılardan biri

4
00:00:18,551 --> 00:00:21,094
ses bariyerini geçmekti.

5
00:00:21,114 --> 00:00:24,628
İlk başarılı uçuşlardan
kısa bir süre sonra,

6
00:00:24,628 --> 00:00:29,189
pilotlar uçaklarını daha da hızlı
gitmeye zorlamak istediler.

7
00:00:29,189 --> 00:00:34,530
Ama onlar zorladıkça artan türbülans
ve uçak üstündeki büyük kuvvetler,

8
00:00:34,530 --> 00:00:37,274
daha fazla hızlanmalarına engel oldu.

9
00:00:37,274 --> 00:00:41,647
Bazıları bu sorunu engellemek için
riskli dalışlar yaptı

10
00:00:41,647 --> 00:00:43,775
ve bazen trajik sonuçları oldu.

11
00:00:43,775 --> 00:00:47,736
Sonunda 1947 yılında,
hareketli yatay stabilizatör

12
00:00:47,736 --> 00:00:51,912
ve tam hareketli kuyruk gibi tasarım
geliştirmelerinin de yardımıyla,

13
00:00:51,912 --> 00:00:56,206
Amerikalı askeri pilot Chuck Yeager,

14
00:00:56,206 --> 00:01:02,986
Bell X-1 uçağını saatte
1127 kilometre hızla uçurarak

15
00:01:02,986 --> 00:01:09,103
ses bariyerini kıran ve ses hızından daha
hızlı seyahat eden ilk kişi oldu.

16
00:01:09,103 --> 00:01:13,874
Bell X-1 uçağı, ilk süpersonik
hava araçlarından biriydi.

17
00:01:13,874 --> 00:01:17,753
Onu, hızı Mach 3'ü geçebilen
uçaklar takip etti.

18
00:01:17,753 --> 00:01:22,123
Süpersonik hızlarda giden uçaklar,
bir şok dalgası ve bununla birlikte

19
00:01:22,123 --> 00:01:25,392
gök gürültüsü sesine benzer bir
sonik patlama yaratırlar.

20
00:01:25,392 --> 00:01:28,869
Bu patlama, karadaki insanların ve 
hayvanların korkmasına sebep olabilir

21
00:01:28,869 --> 00:01:30,722
ve hatta binalara bile zarar verebilir.

22
00:01:30,722 --> 00:01:31,546
Bu yüzden,

23
00:01:31,546 --> 00:01:34,891
dünya genelindeki bilim insanları
sonik patlamaları inceliyor

24
00:01:34,891 --> 00:01:37,848
ve atmosferdeki rotalarını,
nereye ineceklerini

25
00:01:37,848 --> 00:01:41,691
ve ne kadar yüksek bir ses çıkaraklarını
tahmin etmeye çalışıyorlar.

26
00:01:41,691 --> 00:01:45,929
Bilim insanlarının sonik patlamalara dair
nasıl çalıştığını daha iyi anlamak için

27
00:01:45,929 --> 00:01:48,192
ilk olarak sesin temellerinden başlayalım.

28
00:01:48,192 --> 00:01:51,462
Durgun bir gölete ufak bir taş
attığınızı hayal edin.

29
00:01:51,462 --> 00:01:52,729
Ne görüyorsunuz?

30
00:01:52,729 --> 00:01:58,175
Taş, her yöne aynı hızda ilerleyen
dalgaların oluşmasına sebep oluyor.

31
00:01:58,175 --> 00:02:02,741
Gittikçe büyüyen bu dairelere
dalga cephesi denir.

32
00:02:02,741 --> 00:02:05,904
Benzer olarak, biz göremesek bile

33
00:02:05,904 --> 00:02:09,306
ev stereo sistemi gibi
sabit ses sistemleri de

34
00:02:09,306 --> 00:02:12,069
dışarı yayılan ses dalgaları yaratır.

35
00:02:12,069 --> 00:02:14,150
Bu dalgaların hızı,

36
00:02:14,170 --> 00:02:18,110
araçların ilerlediği yükseklik veya hava
sıcaklığı gibi bazı faktörlere bağlıdır.

37
00:02:18,110 --> 00:02:24,232
Ses deniz seviyesinde saatte yaklaşık
1225 kilometre hızla hareket eder.

38
00:02:24,232 --> 00:02:28,120
Fakat dalga cepheleri, iki boyutlu
düzlemdeki daireler yerine

39
00:02:28,120 --> 00:02:31,352
ortak merkezli küreler halinde yayılırlar.

40
00:02:31,352 --> 00:02:34,941
Ses de bu dalgalara dik
olarak hareket eder.

41
00:02:34,941 --> 00:02:38,247
Hareket halindeki
bir ses kaynağını düşünelim.

42
00:02:38,247 --> 00:02:39,785
Örneğin bir tren düdüğü.

43
00:02:39,785 --> 00:02:42,769
Ses kaynağı belirli bir 
yönde hareket ettikçe

44
00:02:42,769 --> 00:02:47,133
önündeki ardışık dalgalar
birbirlerine yaklaşacaktır.

45
00:02:47,133 --> 00:02:51,948
Bu yüksek yüksek dalga frekansı
meşhur Doppler etkisine sebep olur

46
00:02:51,948 --> 00:02:55,463
ve yaklaşan objelerin
sesi daha tiz duyulur.

47
00:02:55,463 --> 00:02:59,647
Ama ses kaynağı ses dalgalarından
daha yavaş hareket ettiği sürece,

48
00:02:59,647 --> 00:03:02,162
dalgalar iç içe oluşurlar.

49
00:03:02,162 --> 00:03:07,771
Ama eğer bir nesne süpersonik olursa
yani yarattığı sesten daha hızlıysa

50
00:03:07,771 --> 00:03:10,170
o zaman işler tamamen değişir.

51
00:03:10,170 --> 00:03:12,240
Yaydığı dalgaları geçtikçe

52
00:03:12,240 --> 00:03:16,042
ve bulunduğu noktadan yeni dalgalar
oluşturmaya devam ettikçe

53
00:03:16,042 --> 00:03:19,820
dalgalar bir araya gelir ve
bir mach konisi oluştururlar.

54
00:03:19,820 --> 00:03:22,808
Gözlemciye varana dek hiçbir ses duyulmaz

55
00:03:22,808 --> 00:03:27,888
çünkü nesne yarattığı sesten
daha hızlı ilerlemektedir.

56
00:03:27,888 --> 00:03:33,051
Gözlemciyi geçtikten hemen sonra
ise sonik patlama duyulur.

57
00:03:33,051 --> 00:03:37,007
Mach konisi zemine ulaştığı
noktada bir hiperbol oluşturur

58
00:03:37,007 --> 00:03:41,306
ve ileri doğru hareket ettikçe
patlama halısı denen bir iz bırakır.

59
00:03:41,306 --> 00:03:46,253
Bu da, konik patlama tarafından
etkilenen alanın tespit edilmesini sağlar.

60
00:03:46,253 --> 00:03:49,303
Peki konik patlamanın ne kadar
güçlü olabileceğini nasıl anlarız?

61
00:03:49,303 --> 00:03:53,519
Bu işlem süpersonik hava aracının
etrafındaki havanın basıncını bulmak için

62
00:03:53,519 --> 00:03:59,516
ünlü Navier-Stokes
denklemini çözmeyi gerektirir.

63
00:03:59,516 --> 00:04:03,853
Bu N-dalgası denilen
basınç şekli ile sonuçlanır.

64
00:04:03,853 --> 00:04:05,483
Peki bu şeklin anlamı nedir?

65
00:04:05,483 --> 00:04:09,506
Konik patlama basınçtaki ani
değişim sonucu oluşur

66
00:04:09,506 --> 00:04:11,918
ve N dalgası iki patlama içerir:

67
00:04:11,918 --> 00:04:15,497
biri uçağın burnundaki ani basınç artışı,

68
00:04:15,497 --> 00:04:20,497
diğeri ise kuyruğun geçişiyle
basıncın normale dönüşü.

69
00:04:20,497 --> 00:04:22,872
Bu durum iki patlamaya neden olur

70
00:04:22,872 --> 00:04:26,446
ama insan kulağı bunu genellikle
tek patlama olarak duyar.

71
00:04:26,446 --> 00:04:29,878
Bilgisayarlar bu ilkeleri
kullanarak modelleme yapabilir,

72
00:04:29,878 --> 00:04:34,023
belirli yörünge ve atmosfer
koşullarındaki konik patlamaların

73
00:04:34,023 --> 00:04:37,626
yerini ve şiddetini hesaplayabilir.

74
00:04:37,626 --> 00:04:40,738
Hâlen etkilerini azaltmak
için çalışmalar yapılıyor.

75
00:04:40,738 --> 00:04:45,398
Günümüzde, yere yakın
süpersonik uçuş yapmak yasak.

76
00:04:45,398 --> 00:04:48,439
Peki sonik patlamalar yeni bir buluş mu?

77
00:04:48,439 --> 00:04:49,558
Pek sayılmaz.

78
00:04:49,558 --> 00:04:52,516
Biz, onları susturmak için bir
yol bulmaya çalışırken

79
00:04:52,516 --> 00:04:56,045
bazı hayvanlar da sonik patlamaları
bir avantaj olarak kullanıyor.

80
00:04:56,045 --> 00:05:00,954
Dev diplodocuslar kuyruklarını
sesten daha hızlı bir şekilde,

81
00:05:00,998 --> 00:05:07,937
saatte 1200 kilometre hızla şaklatarak
yırtıcı hayvanları uzaklaştırabilirler.

82
00:05:07,937 --> 00:05:12,437
Bazı karides türleri de su altında
benzer bir şok dalgası yaratarak

83
00:05:12,437 --> 00:05:16,163
avlarını sersemletebilirler
ve hatta belirli bir mesafeden

84
00:05:16,163 --> 00:05:19,353
bir kıskaç şaklatmasıyla öldürebilirler.

85
00:05:19,353 --> 00:05:22,203
Biz insanlar devamlı hız peşinde
koştuğumuz bu arayışta

86
00:05:22,203 --> 00:05:24,853
çok iyi ilerleme göstersek de

87
00:05:24,853 --> 00:05:27,413
meğerse doğa bizden önce zaten oradaymış.