WEBVTT

00:00:06.648 --> 00:00:09.226
Siz do'stingizga qiziq bir hikoyani 
so'zlab berasiz,

00:00:09.226 --> 00:00:13.637
va kulminatsiyasiga yetib keldingiz, 
shu joyida u sizning gapingizni bo'ladi:

00:00:13.637 --> 00:00:17.819
"osmonga chiqayotib" emas, 
"ko'tarilayotib".

00:00:17.819 --> 00:00:19.813
Hech kimga yoqmaydi bu holat.

00:00:19.813 --> 00:00:21.907
Xa, gapni bo'lish qo'pol, albatta.

00:00:21.907 --> 00:00:23.713
Do'stingiz nohaqmi?

00:00:23.713 --> 00:00:26.837
Gapingizda xato yo'qmidi?

00:00:26.837 --> 00:00:30.867
Gap nima haqida ketayotganini shundoq ham 
tushunayotgan ekan, nega unday qildi?

00:00:30.867 --> 00:00:32.722
Lingvistika nuqtai nazaridan,

00:00:32.722 --> 00:00:36.547
grammatika — so'zlarni biror gap yoki 
so'z birikmasiga joylashtirishga

00:00:36.547 --> 00:00:39.096
yordam beruvchi qoidalar va tuzilmalar 
yig'indisi,

00:00:39.096 --> 00:00:41.905
yozma nutqda ham, og'zakida nutqda ham.

00:00:41.905 --> 00:00:44.090
Bu tuzilmalar har tilda har xil.

00:00:44.090 --> 00:00:47.433
Ingliz tilida odatda ega birinchi keladi,

00:00:47.433 --> 00:00:48.689
uning ketidan kesim,

00:00:48.689 --> 00:00:50.007
undan keyin to'ldiruvchi.

00:00:50.007 --> 00:00:52.554
Yapon tilida va ko'plab boshqa tillarda

00:00:52.554 --> 00:00:55.898
esa so'z tartibi quyidagicha:
ega, to'ldiruvchi, kesim.

00:00:55.898 --> 00:01:00.151
Ba'zi olimlar barcha tillar uchun umumiy 
modellarni topishga harakat qilishdi,

00:01:00.151 --> 00:01:02.496
biroq, ot va fe'llar mavjudligi kabi ba'zi

00:01:02.496 --> 00:01:04.593
oddiy narsalardan tashqari

00:01:04.593 --> 00:01:08.939
boshqa lingvistik universalliklar topa 
olishmadi.

00:01:08.939 --> 00:01:12.026
Til ishlashi uchun aniq modellar 
kerak bo'lgani, ularni chuqur

00:01:12.026 --> 00:01:17.306
o'rganishda ikki xil usul tarafdorlari 
o'rtasida bahslarga sabab bo'ldi:

00:01:17.306 --> 00:01:20.913
preskriptivizm va deskriptivizm 
tarafdorlari.

00:01:20.913 --> 00:01:22.198
Oddiy qilib aytganda:

00:01:22.198 --> 00:01:26.061
preskriptivistlar hisoblashicha, tilda 
ma'lum bir qoidalar bo'lishi kerak,

00:01:26.061 --> 00:01:30.692
deskriptivistlar esa qoidalardan 
og'ish va farqlanishlarni

00:01:30.692 --> 00:01:33.880
tilning muhim bir qismi 
sifatida ko'rishadi.

00:01:33.880 --> 00:01:38.321
Ko'p vaqtlar davomida tillar faqat og'zaki
shaklda mavjud bo'lgan,

00:01:38.321 --> 00:01:42.286
lekin vaqt sayin yozma shaklga zarurat 
paydo bo'la boshladi.

00:01:42.286 --> 00:01:46.341
Muloqotni kengaytirish va insonlar 
o'rtasida o'zaro tushunshni

00:01:46.341 --> 00:01:51.081
kafolatlash uchun yozma nutq normalari 
shakllana boshladi.

00:01:51.081 --> 00:01:56.741
Ko'pchilik tillarda bu standart shakl 
aslida og'zaki shaklning

00:01:56.741 --> 00:02:00.665
variantlaridan biridan kelib chiqqan 
bo'lganligiga qaramay

00:02:00.665 --> 00:02:03.078
yagona to'g'ri shakl deb hisoblana 
boshlandi.

00:02:03.078 --> 00:02:07.426
Tilni tozalash tarafdorlari o'sha paytda 
ishlab chiqilgan grammatika orqali

00:02:07.426 --> 00:02:13.021
ushbu normalarni keng yoya boshladi.

00:02:13.021 --> 00:02:17.245
Grammatik qoidalar kelgusida og'zaki 
nutqda ham qo'llanila boshlandi.

00:02:17.245 --> 00:02:21.683
Yangi normalardan farqli og'zaki nutq
normalari xato deb hisoblana boshlandi,

00:02:21.683 --> 00:02:24.090
yoki past tabaqa belgisi sifatida 
qabul qilingan.

00:02:24.090 --> 00:02:26.675
Bolalikdan noto'g'ri gapirishni 
o'rganganlarga ham

00:02:26.675 --> 00:02:30.570
bu standart normani o'zlashtirishga 
undashgan.

00:02:30.570 --> 00:02:31.886
Lekin keyinchalik,

00:02:31.886 --> 00:02:36.140
lingvistlar tushunishdiki, nutq aslida 
yozuvda farq qilishi, va uning o'zining

00:02:36.140 --> 00:02:38.287
alohida norma va modellari bo'lishi kerak.

00:02:38.287 --> 00:02:42.891
Ko'pchilik gapirishni erta o'rganishgani 
sabab, qanday o'rganganini eslay olmaydi.

00:02:42.891 --> 00:02:46.468
Bizning og'zaki nutq layoqatimiz ongosti 
odatlari tufayli shakllanadi,

00:02:46.468 --> 00:02:48.828
qoidalarni o'rganish bilan emas.

00:02:48.828 --> 00:02:52.621
Og'zaki nutqda asosiy e'tibor kayfiyat va 
intonatsiyaga qaratilganidek,

00:02:52.621 --> 00:02:54.775
uning tuzilishi ham juda moslashuvchan

00:02:54.775 --> 00:02:58.727
va so'zlovchi bilan tinglovchi 
ehtiyojlariga moslashadi.

00:02:58.727 --> 00:03:03.241
Masalan bu holatni murakkab, tinglovchi 
uchun tushunish qiyin bo'lgan gaplarda,

00:03:03.241 --> 00:03:06.037
qiyin talaffuz qilinadigan iboralarda yoki

00:03:06.037 --> 00:03:09.388
nutqni tezlashtirish uchun ayrim tovushlar
tushishida ko'rish mumkin.

00:03:09.388 --> 00:03:13.571
Ushbu lingvistik yondashuv, bu hodisalarni
tushunishga va ifodalashga harakat qiladi

00:03:13.571 --> 00:03:17.945
va tilga hech qanday qoidalarni bog'lab 
qo'ymaydi. Bu deskriptivizm deb nom olgan.

00:03:17.945 --> 00:03:20.301
Til qanday ishlashini ifodalashdan 
farqli holda,

00:03:20.301 --> 00:03:23.131
bu yo'l insonlarning tilni qanday 
ishlatishini va

00:03:23.131 --> 00:03:27.259
foydalanish davomida undagi yuzaga 
kelayotgan yangiliklarni ifodaydi.

00:03:27.259 --> 00:03:28.878
Preskriptivizm va deskriptivizm

00:03:28.878 --> 00:03:31.175
maktablari o'rtasidagi bahslar 
xali ham davom

00:03:31.175 --> 00:03:33.598
etayotgan bo'lsa-da, 
ular bir-birini inkor etmaydi.

00:03:33.598 --> 00:03:37.072
Preskriptivizmning foydasi shundaki, 
u ma'lum bir vaqt ichida

00:03:37.072 --> 00:03:41.675
qanday umumiy qoidalar mavjud ekanligi 
haqida xabar beradi.

00:03:41.675 --> 00:03:44.471
Bu nafaqat rasmiy nutqlar uchun muhim,

00:03:44.471 --> 00:03:48.432
balki chet tillarida muloqotni yanada 
osonlashtirish yoki jamiyatning

00:03:48.432 --> 00:03:50.620
turli qatlamidagi insonlar muloqoti
uchun ham.

00:03:50.620 --> 00:03:52.194
Deskriptivizm, boshqa tomondan,

00:03:52.194 --> 00:03:54.447
bizga ongimiz qanday ishlashi haqida va

00:03:54.447 --> 00:03:58.855
dunyoqarashimiz ongostimizda qanday 
shakllanishi haqida ma'lumot beradi.

00:03:58.855 --> 00:04:03.461
Nihoyat, grammatika — eng maqbul 
til odatlari yig'indisi,

00:04:03.461 --> 00:04:06.751
va u doim katta omma tomonidan 
muhokama qilinadi,

00:04:06.751 --> 00:04:09.966
va doim ko'rib chiqiladi.

00:04:09.966 --> 00:04:11.352
Umumiy tilga o'xshab,

00:04:11.352 --> 00:04:13.217
grammatika — o'ziga xos va murakkab

00:04:13.217 --> 00:04:17.080
material, va u dunyoning har xil 
chekkasidagi tinglovchilar va

00:04:17.080 --> 00:04:18.565
so'zlovchilar, yozuvchilar va

00:04:18.565 --> 00:04:20.781
o'quvchilar, 
preskriptivist va deskriptivist

00:04:20.781 --> 00:04:22.663
olimlar nutqlaridan kelib chiqqan.