1 00:00:06,648 --> 00:00:09,226 Siz do'stingizga qiziq bir hikoyani so'zlab berasiz, 2 00:00:09,226 --> 00:00:13,637 va kulminatsiyasiga yetib keldingiz, shu joyida u sizning gapingizni bo'ladi: 3 00:00:13,637 --> 00:00:17,819 "osmonga chiqayotib" emas, "ko'tarilayotib". 4 00:00:17,819 --> 00:00:19,813 Hech kimga yoqmaydi bu holat. 5 00:00:19,813 --> 00:00:21,907 Xa, gapni bo'lish qo'pol, albatta. 6 00:00:21,907 --> 00:00:23,713 Do'stingiz nohaqmi? 7 00:00:23,713 --> 00:00:26,837 Gapingizda xato yo'qmidi? 8 00:00:26,837 --> 00:00:30,867 Gap nima haqida ketayotganini shundoq ham tushunayotgan ekan, nega unday qildi? 9 00:00:30,867 --> 00:00:32,722 Lingvistika nuqtai nazaridan, 10 00:00:32,722 --> 00:00:36,547 grammatika — so'zlarni biror gap yoki so'z birikmasiga joylashtirishga 11 00:00:36,547 --> 00:00:39,096 yordam beruvchi qoidalar va tuzilmalar yig'indisi, 12 00:00:39,096 --> 00:00:41,905 yozma nutqda ham, og'zakida nutqda ham. 13 00:00:41,905 --> 00:00:44,090 Bu tuzilmalar har tilda har xil. 14 00:00:44,090 --> 00:00:47,433 Ingliz tilida odatda ega birinchi keladi, 15 00:00:47,433 --> 00:00:48,689 uning ketidan kesim, 16 00:00:48,689 --> 00:00:50,007 undan keyin to'ldiruvchi. 17 00:00:50,007 --> 00:00:52,554 Yapon tilida va ko'plab boshqa tillarda 18 00:00:52,554 --> 00:00:55,898 esa so'z tartibi quyidagicha: ega, to'ldiruvchi, kesim. 19 00:00:55,898 --> 00:01:00,151 Ba'zi olimlar barcha tillar uchun umumiy modellarni topishga harakat qilishdi, 20 00:01:00,151 --> 00:01:02,496 biroq, ot va fe'llar mavjudligi kabi ba'zi 21 00:01:02,496 --> 00:01:04,593 oddiy narsalardan tashqari 22 00:01:04,593 --> 00:01:08,939 boshqa lingvistik universalliklar topa olishmadi. 23 00:01:08,939 --> 00:01:12,026 Til ishlashi uchun aniq modellar kerak bo'lgani, ularni chuqur 24 00:01:12,026 --> 00:01:17,306 o'rganishda ikki xil usul tarafdorlari o'rtasida bahslarga sabab bo'ldi: 25 00:01:17,306 --> 00:01:20,913 preskriptivizm va deskriptivizm tarafdorlari. 26 00:01:20,913 --> 00:01:22,198 Oddiy qilib aytganda: 27 00:01:22,198 --> 00:01:26,061 preskriptivistlar hisoblashicha, tilda ma'lum bir qoidalar bo'lishi kerak, 28 00:01:26,061 --> 00:01:30,692 deskriptivistlar esa qoidalardan og'ish va farqlanishlarni 29 00:01:30,692 --> 00:01:33,880 tilning muhim bir qismi sifatida ko'rishadi. 30 00:01:33,880 --> 00:01:38,321 Ko'p vaqtlar davomida tillar faqat og'zaki shaklda mavjud bo'lgan, 31 00:01:38,321 --> 00:01:42,286 lekin vaqt sayin yozma shaklga zarurat paydo bo'la boshladi. 32 00:01:42,286 --> 00:01:46,341 Muloqotni kengaytirish va insonlar o'rtasida o'zaro tushunshni 33 00:01:46,341 --> 00:01:51,081 kafolatlash uchun yozma nutq normalari shakllana boshladi. 34 00:01:51,081 --> 00:01:56,741 Ko'pchilik tillarda bu standart shakl aslida og'zaki shaklning 35 00:01:56,741 --> 00:02:00,665 variantlaridan biridan kelib chiqqan bo'lganligiga qaramay 36 00:02:00,665 --> 00:02:03,078 yagona to'g'ri shakl deb hisoblana boshlandi. 37 00:02:03,078 --> 00:02:07,426 Tilni tozalash tarafdorlari o'sha paytda ishlab chiqilgan grammatika orqali 38 00:02:07,426 --> 00:02:13,021 ushbu normalarni keng yoya boshladi. 39 00:02:13,021 --> 00:02:17,245 Grammatik qoidalar kelgusida og'zaki nutqda ham qo'llanila boshlandi. 40 00:02:17,245 --> 00:02:21,683 Yangi normalardan farqli og'zaki nutq normalari xato deb hisoblana boshlandi, 41 00:02:21,683 --> 00:02:24,090 yoki past tabaqa belgisi sifatida qabul qilingan. 42 00:02:24,090 --> 00:02:26,675 Bolalikdan noto'g'ri gapirishni o'rganganlarga ham 43 00:02:26,675 --> 00:02:30,570 bu standart normani o'zlashtirishga undashgan. 44 00:02:30,570 --> 00:02:31,886 Lekin keyinchalik, 45 00:02:31,886 --> 00:02:36,140 lingvistlar tushunishdiki, nutq aslida yozuvda farq qilishi, va uning o'zining 46 00:02:36,140 --> 00:02:38,287 alohida norma va modellari bo'lishi kerak. 47 00:02:38,287 --> 00:02:42,891 Ko'pchilik gapirishni erta o'rganishgani sabab, qanday o'rganganini eslay olmaydi. 48 00:02:42,891 --> 00:02:46,468 Bizning og'zaki nutq layoqatimiz ongosti odatlari tufayli shakllanadi, 49 00:02:46,468 --> 00:02:48,828 qoidalarni o'rganish bilan emas. 50 00:02:48,828 --> 00:02:52,621 Og'zaki nutqda asosiy e'tibor kayfiyat va intonatsiyaga qaratilganidek, 51 00:02:52,621 --> 00:02:54,775 uning tuzilishi ham juda moslashuvchan 52 00:02:54,775 --> 00:02:58,727 va so'zlovchi bilan tinglovchi ehtiyojlariga moslashadi. 53 00:02:58,727 --> 00:03:03,241 Masalan bu holatni murakkab, tinglovchi uchun tushunish qiyin bo'lgan gaplarda, 54 00:03:03,241 --> 00:03:06,037 qiyin talaffuz qilinadigan iboralarda yoki 55 00:03:06,037 --> 00:03:09,388 nutqni tezlashtirish uchun ayrim tovushlar tushishida ko'rish mumkin. 56 00:03:09,388 --> 00:03:13,571 Ushbu lingvistik yondashuv, bu hodisalarni tushunishga va ifodalashga harakat qiladi 57 00:03:13,571 --> 00:03:17,945 va tilga hech qanday qoidalarni bog'lab qo'ymaydi. Bu deskriptivizm deb nom olgan. 58 00:03:17,945 --> 00:03:20,301 Til qanday ishlashini ifodalashdan farqli holda, 59 00:03:20,301 --> 00:03:23,131 bu yo'l insonlarning tilni qanday ishlatishini va 60 00:03:23,131 --> 00:03:27,259 foydalanish davomida undagi yuzaga kelayotgan yangiliklarni ifodaydi. 61 00:03:27,259 --> 00:03:28,878 Preskriptivizm va deskriptivizm 62 00:03:28,878 --> 00:03:31,175 maktablari o'rtasidagi bahslar xali ham davom 63 00:03:31,175 --> 00:03:33,598 etayotgan bo'lsa-da, ular bir-birini inkor etmaydi. 64 00:03:33,598 --> 00:03:37,072 Preskriptivizmning foydasi shundaki, u ma'lum bir vaqt ichida 65 00:03:37,072 --> 00:03:41,675 qanday umumiy qoidalar mavjud ekanligi haqida xabar beradi. 66 00:03:41,675 --> 00:03:44,471 Bu nafaqat rasmiy nutqlar uchun muhim, 67 00:03:44,471 --> 00:03:48,432 balki chet tillarida muloqotni yanada osonlashtirish yoki jamiyatning 68 00:03:48,432 --> 00:03:50,620 turli qatlamidagi insonlar muloqoti uchun ham. 69 00:03:50,620 --> 00:03:52,194 Deskriptivizm, boshqa tomondan, 70 00:03:52,194 --> 00:03:54,447 bizga ongimiz qanday ishlashi haqida va 71 00:03:54,447 --> 00:03:58,855 dunyoqarashimiz ongostimizda qanday shakllanishi haqida ma'lumot beradi. 72 00:03:58,855 --> 00:04:03,461 Nihoyat, grammatika — eng maqbul til odatlari yig'indisi, 73 00:04:03,461 --> 00:04:06,751 va u doim katta omma tomonidan muhokama qilinadi, 74 00:04:06,751 --> 00:04:09,966 va doim ko'rib chiqiladi. 75 00:04:09,966 --> 00:04:11,352 Umumiy tilga o'xshab, 76 00:04:11,352 --> 00:04:13,217 grammatika — o'ziga xos va murakkab 77 00:04:13,217 --> 00:04:17,080 material, va u dunyoning har xil chekkasidagi tinglovchilar va 78 00:04:17,080 --> 00:04:18,565 so'zlovchilar, yozuvchilar va 79 00:04:18,565 --> 00:04:20,781 o'quvchilar, preskriptivist va deskriptivist 80 00:04:20,781 --> 00:04:22,663 olimlar nutqlaridan kelib chiqqan.