WEBVTT

00:00:06.648 --> 00:00:09.226
Та найздаа гайхалтай түүх ярьж байлаа.

00:00:09.226 --> 00:00:13.347
Хамгийн гоё хэсгээ ярих гэтэл,
найз тань таны яриаг таслаж,

00:00:13.637 --> 00:00:17.519
"Харь гарагийн амьтан бид хоёр" биш 
"Харь гарагийн амьтан ба би" гэж засвал

00:00:17.819 --> 00:00:19.813
бидний ихэнх нь дүргүйцэх байх,

00:00:19.813 --> 00:00:21.907
гэвч бүдүүлгээр яриа тасалсныг үл тооцвол

00:00:21.907 --> 00:00:23.713
таны найзын зөв үү?

00:00:23.713 --> 00:00:26.707
Таны өгүүлбэр үнэхээр
дүрмийн алдаатай байсан уу?

00:00:26.837 --> 00:00:30.407
Найз тань ойлгосон л бол,
дүрэм хамаатай гэж үү?

00:00:30.867 --> 00:00:32.722
Хэл шинжээчдийн харах өнцгөөс

00:00:32.722 --> 00:00:36.547
дүрэм нь бичгийн болон ярианы хэлэнд

00:00:36.547 --> 00:00:39.096
үгс хэрхэн нийлж
өгүүлбэр бүтээж байгаа

00:00:39.096 --> 00:00:41.905
бүтэц дарааллыг хэлнэ.

00:00:41.905 --> 00:00:44.090
Өөр хэлнүүд өөр өөр бүтэцтэй байдаг.

00:00:44.090 --> 00:00:47.433
Англи хэлэнд үйлийн эзэн нь эхэнд

00:00:47.433 --> 00:00:48.689
араас нь үйл үг,

00:00:48.689 --> 00:00:50.007
тэгээд тусагдахуун ордог.

00:00:50.007 --> 00:00:52.554
Харин япон болон бусад олон хэлэнд

00:00:52.554 --> 00:00:55.898
дараалал нь эзэн бие,
тусагдахуун, үйл үг байдаг.

00:00:55.898 --> 00:01:00.151
Зарим эрдэмтэд бүх хэлэнд нийтлэг
хэв загварыг олохыг хичээсэн ч

00:01:00.151 --> 00:01:02.496
нэр үг, үйл үгтэй байна гэх мэт цөөн

00:01:02.496 --> 00:01:05.703
энгийн шинж чанараас өөр

00:01:05.723 --> 00:01:08.939
нийтлэг хэл шинжлэлийн
хэв маягыг олоогүй юм.

00:01:08.939 --> 00:01:12.236
Аливаа хэл зөв хэрэглэгдэхэд тогтсон
загвар хэрэгтэй ч

00:01:12.236 --> 00:01:17.306
эдгээр хэв загварын судалгаа нь
төсөөлөл зүй ба дүрслэл зүй хэмээх

00:01:17.306 --> 00:01:20.913
хоёр байр суурийн төгсөшгүй 
мэтгэлцээн үүсгэдэг.

00:01:20.913 --> 00:01:22.198
Энгийнээр тайлбарлавал,

00:01:22.198 --> 00:01:26.061
төсөөлөл зүйчид аливаа хэл тогтсон дүрмийг
дагах нь зөв гэж үздэг бол

00:01:26.061 --> 00:01:30.692
дүрслэл зүйчид хэлний
өөрчлөлт ба дасан зохицлыг

00:01:30.692 --> 00:01:33.880
хэвийн ба зайлшгүй шаардлагатай гэж үздэг.

00:01:33.880 --> 00:01:37.921
Түүхийн ихэнх хугацаанд ихэнх хэл
аман ярианд суурилсан байсан.

00:01:38.321 --> 00:01:42.286
Гэвч хүмүүс илүү холбоотой болж, 
бичиг нь илүү чухал болоход

00:01:42.286 --> 00:01:46.341
харилцааг илүү өргөжүүлж,
хаант улсын өөр хэсгийн хүмүүс

00:01:46.341 --> 00:01:51.081
бие биенээ ойлгодог болохын тулд
тулд бичгийн хэлийг стандартчилсан.

00:01:51.081 --> 00:01:56.741
Олон хэлэнд уг стандарт хувилбарыг цор
ганц зохистой хувилбар гэж үзэх болсон.

00:01:56.741 --> 00:02:00.665
Олон ярианы хэлний хувилбар байдаг ч
энэ хувилбар нь ихэвчлэн эрх мэдэлтнүүдийн

00:02:00.665 --> 00:02:03.078
хэрэглэдэг ганц хувилбараас эхтэй байсан.

00:02:03.078 --> 00:02:07.426
Хэлийг цэврээр хамгаалагчид уг стандартыг
бий болгож түгээхийн тулд

00:02:07.426 --> 00:02:11.891
тухайн үед мөрдөж буй дүрмийг шингээсэн
багц дүрмүүдийг гаргаж байсан.

00:02:13.021 --> 00:02:17.055
Бичгийн хэлний дүрмүүд ярианы хэлэнд
мөн адил хамаарч байсан.

00:02:17.245 --> 00:02:21.683
Бичигдсэн дүрмээс хазайсан
ярианы бүтцийг нийгмийн гажуудал,

00:02:21.683 --> 00:02:24.090
доод гарал угсааны илрэл
гэж үздэг байсан ба

00:02:24.090 --> 00:02:26.675
энэ аргаар ярьж өссөн олон хүмүүс

00:02:26.675 --> 00:02:30.180
энэхүү стандартчилсан хэлбэрийг 
хүчээр сурах шаардлагатай болсон.

00:02:30.570 --> 00:02:31.886
Гэсэн хэдий ч сүүлийн үед

00:02:31.886 --> 00:02:36.140
хэл шинжээчид яриа нь бичгээс салангид,
өөрийн гэсэн зүй тогтол болон бүтэцтэй

00:02:36.140 --> 00:02:38.287
үзэгдэл гэдгийг ойлгожээ.

00:02:38.287 --> 00:02:42.511
Бидний ихэнх нь өөрсдөө ч санахааргүй
жоохон байхдаа хэлд ордог.

00:02:42.891 --> 00:02:46.468
Бид хэл яриагаа цээжилсэн дүрмээр биш

00:02:46.468 --> 00:02:48.828
ухамсарлагдаагүй дадлаар бий болгодог.

00:02:48.828 --> 00:02:52.621
Сэтгэл санаа ба хоолойн өнгө
ярианы утга санааг илэрхийлдэг болохоор,

00:02:52.621 --> 00:02:54.775
бүтэц нь хамаагүй уян хатан,

00:02:54.775 --> 00:02:58.727
ярьж болон сонсож байгаа хүмүүсийн
хэрэгцээнд дасан зохицдог.

00:02:58.727 --> 00:03:03.241
Үүгээр шууд задлахад хэцүү
нийлмэл өгүүлбэрээс зайлсхийж,

00:03:03.241 --> 00:03:06.037
эвгүй дуудлагаас зайлсхийн
өөрчлөлт оруулж,

00:03:06.037 --> 00:03:09.388
эсвэл хурдан ярихын тулд
зарим дуудлагыг хасаж болно.

00:03:09.388 --> 00:03:13.571
Хэл шинжлэлийн иймэрхүү ялгааг
хүлцэж, зөв хувилбарыг заахгүйгээр

00:03:13.571 --> 00:03:17.945
тэдгээр ялгааг зураглах оролдлого хийдэг
аргачлалыг дүрслэл зүй гэдэг.

00:03:17.945 --> 00:03:20.301
Хэлийг хэрхэн хэрэглэхийг 
шийдэхийн оронд,

00:03:20.301 --> 00:03:23.131
энэ нь хүмүүс хэлийг яаж хэрэглэж
байгааг тайлбарлаж,

00:03:23.131 --> 00:03:26.749
тухайн үйл явцад олж илрүүлж буй
инновацийг бүртгэдэг.

00:03:27.259 --> 00:03:28.878
Дүрслэл зүй ба төсөөлөл зүй

00:03:28.878 --> 00:03:31.175
хоорондын мэтгэлцэл 
үргэлжилж байгаа ч

00:03:31.175 --> 00:03:33.598
энэ хоёр харилцан үгүйсгэсэн ойлголт биш.

00:03:33.598 --> 00:03:37.072
Төсөөлөл зүй нь сайндаа л тухайн цагт

00:03:37.072 --> 00:03:41.675
тогтсон хэв маягийн тухай
хүмүүст мэдээллэхэд тохиромжтой.

00:03:41.675 --> 00:03:44.471
Энэ нь зөвхөн албан ёсны 
нөхцөл байдалд төдийгүй

00:03:44.471 --> 00:03:48.432
өөр өөр улсаас ирсэн гадаад хүмүүсийн
хоорондын харилцааг

00:03:48.432 --> 00:03:50.620
хялбар болгох чухал ач холбогдолтой.

00:03:50.620 --> 00:03:52.194
Харин дүрслэл зүй нь

00:03:52.194 --> 00:03:54.447
бидний тархи хэрхэн ажилладаг болон

00:03:54.447 --> 00:03:58.855
бид хэрхэн зөн совингоороо ертөнцийг
үзэх үзлээ бүтээдгийг ойлгоход тусалдаг.

00:03:58.855 --> 00:04:03.461
Эцсийн дүндээ дүрэм гэдэг нь
хэлний нийт хэрэглэгчид

00:04:03.461 --> 00:04:06.751
байнга зөвшилцөж, шинэчилж байдаг

00:04:06.751 --> 00:04:09.966
хэлний цогц дадал гэж болно.

00:04:09.966 --> 00:04:11.352
Энэ нь яг хэл шиг өөр шиг нь,

00:04:11.352 --> 00:04:13.217
хол ойрын илтгэгч ба сонсогч,

00:04:13.217 --> 00:04:17.080
зохиолч ба уншигч,
дүрслэл зүйч ба төсөөлөл зүйч нарын

00:04:17.080 --> 00:04:18.565
хувь нэмрээр сүлжсэн

00:04:18.565 --> 00:04:23.655
гайхалтай нарийн бүтэцтэй даавуу юм.