تصور کنید مغز بتواند خود را
مجدداً راهاندازی کند،
و سلولهای فرسوده و آسیبدیدهاش را با
واحدهای جدید و بهبودیافته تعویض نماید.
به نظر شبیه به داستانهای علمی تخیلی است،
اما واقعیتی بالقوه است که
دانشمندان در حال بررسی آن هستند.
آیا زمانی می رسد که مغز ما
بتواند خود را ترمیم کند؟
همه میدانند که سلولهای جنینی
در مغزهای نورسته و در حال تکوین
نورونهای جدید تولید میکنند،
یعنی واحدهای میکروسکوپی
که بافت مغز را تشکیل میدهند.
آن سلولهایی که تازه تولید شدهاند به
بخشهای مختلف مغزِ در حال رشد منتقل شده،
و موجب سازماندهی خودکار آن
به ساختارهای مختلف میشوند.
اما تا همین چند سال اخیر،
دانشمندان فکر میکردند تولید سلول پس از
این تکوین آغازین به یکباره متوقف میشود،
و چنین تفکری منجر به این نتیجهگیری شد
که بیماریهای عصبی،
مانند بیماری آلزایمر و پارکینسون،
و رخدادهای مخرب، مانند سکتهها،
برگشتناپذیر و غیرقابل جبران هستند.
اما یک سری اکتشافات اخیر
نشان داده است که مغز بالغ در واقع به تولید
سلولهای جدید ادامه میدهد
دستکم در سه منطقه مشخص از مغز.
این فرآیند، که تکوین نورون نام دارد،
سلولهای مغزی تخصص یافته،
به نام سلولهای بنیادی عصبی
و سلولهای اجدادی را در بر میگیرد،
که نورونهای جدید میسازند
و یا نورونهای قدیمی را تعویض میکنند.
سه ناحیهای که تکوین نورون
در آنها کشف شده است
عبارتند از شکنج دندانه دار،
که در فرآیند یادگیری و حافظه دخیل است،
ناحيه تحت بطنی،
که نورونهای مربوط به پیاز بویایی را
به منظور برقراری ارتباط
میان بینی و مغز تامین میکند،
و جسم مخطط، که به تنظیم حرکت کمک میکند.
دانشمندان هنوز تصور دقیقی از نقش
فرآیند تکوین نورون
در هیچ یک از این سه ناحیه ندارند،
و چرا آنها بر خلاف بقیه قسمتهای مغز
این توانایی (تکوین نورون) را دارند،
اما صرف حضور یک ساز و کار
جهت پرورش نورونهای جدید در مغز بالغ
احتمالات شگفتانگیزی را
پیش رو میگذارد.
آیا میتوان این ساز و کار را
در جهت خود التیامی جراحات مغز به کار گرفت؟
درست مثل وقتی که برای بسته شدن
و ترمیم یک زخم، پوست جدید رشد میکند،
یا وقتی که استخوان شکسته
تکههای خود را از نو به هم وصل میکند؟
پس الان وضعیت این است.
بعضی پروتئینهای خاص و نیز
ریز مولکولهایی که از آنها تقلید میکنند
را میتوان برای مغز به کار گرفت
تا سلولهای بنیادی عصبی
و سلولهای اجدادی بسازند
و نورونهای بیشتری
در سه ناحیه مذکور تولید کنند.
این تکنیک هنوز نیازمند بهبود است
تا سلولها بتوانند
به طرز کارآمدتری تکثیر شوند
و تعداد بیشتری از آنها زنده بمانند.
اما پژوهشها حاکی از آن است که
سلولهای اجدادی ناحیههای مورد بحث
میتوانند از آن نواحی به مناطقی که
جراحتی در آنها رخ داده است نقل مکان کرده
و موجب تولید نورونهای جدید بشوند.
و یک رویکرد ممکن و امیدبخش دیگر
پیوند سلولهای بنیادی عصبی سالم انسان،
که در محیط آزمایشگاهی کشت شده باشند،
به بافت آسیبدیده است،
مانند کاری که برای پوست انجام میدهیم.
دانشمندان در حال حاضر مشغول انجام آزمایش
برای تعیین این مسئلهاند که آیا سلولهای
اهداگر پیوندی، قادر به تقسیم سلولی
و ایجاد موفقیتآمیز نورونهای جدید
در یک مغز آسیبدیده هستند یا خیر.
آنها همچنین کشف کردهاند
که ممکن است ما قادر باشیم به انواع دیگر
سلولهای مغز،
از جمله سلولهای کمشاخه و اختر یاختهها
آموزش دهیم
تا بمانند سلولهای بنیادی عصبی رفتار کرده
و آنها هم شروع به تولید نورون کنند.
پس، تا چند دهه دیگر آیا مغزهای ما قادر به
خود ترمیمی خواهند بود؟
نمیتوان به قطع چنین ادعایی کرد،
اما این موضوع به یکی از اهداف اصلی
علم پزشکی ترمیمی تبدیل شده است.
مغز انسان دارای ۱۰۰ میلیارد نورون است
و ما هنوز در حال سر در آوردن از سیمکشی
نهفته در پس این مادربُرد عظیم زیستی هستیم.
اما پژوهش درباره تکوین نورونی ما را هر روز
به کلید راهاندازی مجدد نزدیکتر میکند.