WEBVTT

00:00:07.065 --> 00:00:10.900
یەکێک بوو لە ترسناکتری سەرکردە 
سەربازیەکانی جیهان تا ئێستا ژیابێت،

00:00:10.900 --> 00:00:16.062
داگیرکاری نەوەستێنداروی سەرنجڕاکێشی 
لە کیشوەری ئۆڕاسیا ئەنجامداوە.

00:00:16.062 --> 00:00:19.449
بەڵام ئایا دڕندەیەکی بەربەری بووە

00:00:19.449 --> 00:00:23.687
یان یەکخەرێکبووە کە ڕێگای بەرەو 
جیهانی هاوچەرخ کردووەتەوە؟

00:00:23.687 --> 00:00:28.540
ئەوە لە "مێژوو لە دژی جەنگیز خان" دەبینین

00:00:28.540 --> 00:00:31.991
"گوێبگرن، گوێبگرن. تۆمەتباری ئەمڕۆ کێیە؟

00:00:31.991 --> 00:00:35.577
خان!"

00:00:35.577 --> 00:00:38.620
"دەبینم کە جەنابتان ئاشنان 
لەگەڵ جەنگیز خان،

00:00:38.620 --> 00:00:43.919
سەرکردەی جەنگی سەدەی ١٣ـیە کە پەلاماردانی 
سەربازی ئەنجامداوە و میۆنانیشی کوشتووە

00:00:43.919 --> 00:00:48.189
هیچی جێنەهێشتووە جگە لە وێرانکاری نەبێت

00:00:48.189 --> 00:00:52.771
"ناڕەزاییم هەیە، سەرەتا، بە چێنگیز هان 
ناوەکەی دەخوێندرێتەوە

00:00:52.771 --> 00:00:54.347
"بەڕاست"؟

00:00:54.347 --> 00:00:56.309
"لە مەنگۆڵیا، بەڵێ.

00:00:56.309 --> 00:01:00.062
بە چاوپۆشیکردنە لەوە، یەکێک بوو لە 
مەزنترین سەرکردەکانی مێژووی مرۆڤایەتی

00:01:00.062 --> 00:01:05.202
بەناوی تیمۆجین لەدایک بوو، تەمەنێکی 
منداڵی بێ باوک و هەژاری بەسەربردووە

00:01:05.202 --> 00:01:10.371
بەڵام ژیانێکی تێکۆشەرانەی هەبوو 
لەپێناو یەکخستنی هۆزە مەغۆلیە شەڕکەرەکان

00:01:10.371 --> 00:01:14.444
بەمەش مەزنترین ئیمپڕاتۆریەتی دامەزراند 
کە جیهان تا ئێستا بینیویەتی،

00:01:14.444 --> 00:01:18.782
لە کۆتایدا سنوری ئیمپڕاتۆریەتەکە لە دەریای
هێمن تا دڵی ئەوروپا درێژەی کێشا."

00:01:18.782 --> 00:01:21.871
"مەزنی چی لە سەربڕین و پەلاماردان دا هەیە؟

00:01:21.871 --> 00:01:25.464
باکووری چین نزیکەی 
٢\٣ دانیشتوانەکەی لەدەست دا"

00:01:25.464 --> 00:01:29.537
"بەڵام خانەوادەی جین'ی فەرمانڕەوا بۆ 
ماوەیەکی زۆر هۆزە باکووریەکانیان بێزارکرد

00:01:29.537 --> 00:01:33.754
بە پارەدان پێیان تا شەڕیان بۆ بکەن 
هەروەها بۆ هێرشکردنی بەردەوام.

00:01:33.754 --> 00:01:36.859
بەڵام جەنگیز خان بەنیاز نەبوو بەدەست
هەمان چارەنووسەوە بناڵێنێت

00:01:36.859 --> 00:01:40.590
وەک چۆن کۆتا خان کە هەوڵیدا 
مەنغۆلیان یەکبخان،

00:01:40.590 --> 00:01:44.473
هەروەها گۆڕانی دیمۆگرافی ڕەنگە ببێتە هۆی 
وێنەدانەوەی خراپی سەرژمێری،

00:01:44.473 --> 00:01:49.455
وەک چۆن باسنەکرا کە ژمارەیەکی زۆری
جوتیار خرانە پاڵ سوپاکەی خانەوە."

00:01:49.455 --> 00:01:52.351
"دەتوانیت بەدڵی خۆت ژمارەیەک هەڵببژێریت،

00:01:52.351 --> 00:01:57.747
بەڵام هەر ئەوان ژمارەیەکی زۆر شاریان
سڕیەوە بە دانیشتوانەکانیانەوە."

00:01:57.747 --> 00:02:01.339
خان حەزیدەکرد دوژمەکانی خۆیان 
،بەدەستەوە بدەن و سەرانە بدەن

00:02:01.339 --> 00:02:05.390
بەڵام بەتەواوی بڕوای بە دڵسۆزی و
یاسای دیمۆکراتی هەبوو.

00:02:05.390 --> 00:02:10.136
ئەو شارانەی دانیشتوانەکانیان سەربڕدارن 
هەمان ئەوانە بوون کە خۆیان بەدەستەوە دا و،

00:02:10.136 --> 00:02:12.248
دواتر یاخی بوون یاخود وەک باڵیۆز کوژران،

00:02:12.248 --> 00:02:16.676
تێگەیشتنی بۆ دادپەروەری زۆر توندوتیژ بوو."

00:02:16.676 --> 00:02:21.308
"زۆرێک لە تۆمارەکان ئەوە دەردەخەن کە
دادی سوپاکەی زۆر دڕندانە بوو

00:02:21.308 --> 00:02:24.381
منداڵی لەدایک نەبوو لەناو 
منداڵدانی دایکان پارچەپارچە دەکرد،

00:02:24.381 --> 00:02:26.658
زیندانیەکانیان وەک پارێزەری 
مرۆیی بەکاردەهێنا،

00:02:26.658 --> 00:02:29.944
یاخود کەندەکانیان پڕدەکردنەوە پێین 
بۆ تێپەڕینی ماکینەکانی ئابلۆقەدان،

00:02:29.944 --> 00:02:32.894
هەموو ئافرەتەکانی شارە 
داگیرکراوەکانیان دەبرد و--"

00:02:32.894 --> 00:02:34.978
"بەسە! چەندە خراپەکارانەیە!"

00:02:34.978 --> 00:02:38.729
ئایە بەڕاستی ئەوە لەو کارە خراپترە کە 
سوپاکانی سەدەی ناوەڕاست ئەنجامیدا؟"

00:02:38.729 --> 00:02:41.893
"بەڵام ئەوە پاساو بۆ کارە دڕندەکانی 
جەنگیز خان ناهێنێتەوە."

00:02:41.893 --> 00:02:45.193
"بەڵام جەنگیز خانی نەکردبووە
ناوازە لە سەردەمەکەی

00:02:45.193 --> 00:02:48.106
لەشوێنی دڕندەیەکی خوێن مژ.

00:02:48.106 --> 00:02:51.683
لە ڕاستید، دوای یەکخستنی هۆزەکان چیدی 
ڕفاندنی بووکەکان لەناویان نەما،

00:02:51.683 --> 00:02:55.127
ئافرەتەکانی مەغۆل لە ڕیزی باشتریەنەکان 
بوون بۆ بە بەراورد بە ئەوانی تر.

00:02:55.127 --> 00:02:57.040
کۆنتڕۆڵی کاروبارە ناوخۆییەکانیان دەکرد،

00:02:57.040 --> 00:02:59.103
دەشیانتوانی لە هاوسەرەکانیان جیاببنەوە،

00:02:59.103 --> 00:03:01.156
هەروەها ئامۆژگاریکەرێکی باوەڕپێکراو بوون.

00:03:01.156 --> 00:03:03.676
تیمۆجین بەدرێژایی ژیانی لەگەڵ 
هاوژینەکەی مایەوە،

00:03:03.676 --> 00:03:08.195
هەروەها کوڕە ناشيرعیەکەی وەک 
کوڕی خۆی گەورەکرد."

00:03:08.195 --> 00:03:11.765
"بە چاوپۆشیکرد لە هەموو شتێک،
میراتی جەنگیزخان وێرانەبوو:

00:03:11.765 --> 00:03:17.217
زیاتر لە ٤٠ میلۆن خەڵکی کوشت لەکاتی 
هێرشی کوڕەزاکانی بۆ سەر ئۆڕاسیا.

00:03:17.217 --> 00:03:20.764
کە دەکاتە ٪١٠ی دانیشتوانی جیهان.

00:03:20.764 --> 00:03:23.644
ئەوەش جگە لە مردنی خەڵک 
بە مەرگی ڕەش (تاعوون)

00:03:23.644 --> 00:03:28.292
کە ئەم نەخۆشیە بەهۆی ئابڵۆقەدانی هۆزی 
ئاڵتوونی کەفا بۆ سەر ئۆڕاسیا بڵاوبوویەوە."

00:03:28.292 --> 00:03:30.386
"بەڵام ئەوەیان بە مەبەست ئەنجام نەدا."

00:03:30.386 --> 00:03:33.276
"لەڕاستیدا، کاتێک بینیان سەربازەکانیان 
بە تاعوون دەمرن،

00:03:33.276 --> 00:03:37.191
بە مەنجەنیق لاشە تووشبووکانیان 
بەسەر دیوارەکاندا هاویشتە ناو شار."

00:03:37.191 --> 00:03:39.030
"یاع."

00:03:39.030 --> 00:03:40.621
"ئەو تۆمارانەی باسی دەکەیت

00:03:40.621 --> 00:03:43.708
دوای زیاتر لە سەدان ساڵ لە ڕووداوە 
ڕاستەقینەکانەوە نووسرانەوە.

00:03:43.708 --> 00:03:46.079
پێتوایە تا چەند شوێنی باوەڕن؟

00:03:46.079 --> 00:03:50.831
هەروەها، ڕزگاربووەکانیش بەیانە لەو سوودانە
وەرگرتووە کە جەنگیز خان بەدەستی کەوتوە."

00:03:50.831 --> 00:03:52.497
"سوود؟"

00:03:52.497 --> 00:03:56.457
"ئیمپڕاتۆریەتی مەغۆلی لێبووردەیی ئاینی 
لەگەڵ هەموو چینوتوێژەکان هەبووە،

00:03:56.457 --> 00:04:00.807
جوان ڕەفتاریان لەگەڵ سەربازەکانیان کردوون
لەسەر بنەمای چاکە ڕەفتاریان لەگەڵ کردوون ،

00:04:00.807 --> 00:04:03.467
نەک بنەچەیان. سیستەمێکی پۆستەی 
گەورەیان دامەزراندووە،

00:04:03.467 --> 00:04:06.134
یاسایی جیهانیان پەیڕەوکردووە،

00:04:06.134 --> 00:04:08.290
جگە لە باسکردنی بابەتی
پێشنیارکردنی کلتوری."

00:04:08.290 --> 00:04:12.020
"مەبەستت قڕکردنی هۆلاکۆ خانی بەغدادا،

00:04:12.020 --> 00:04:14.300
پایتەختی سەردەمی کلتوری؟

00:04:14.300 --> 00:04:18.975
کتێبخانە، نەخۆشخانە و کۆشکەکان سووتێندران
جۆگەکانی ئاویشیان لەناوبران؟"

00:04:18.975 --> 00:04:21.514
"بەغداد بەدبەخت بوو،

00:04:21.514 --> 00:04:24.903
بەڵام ئەمەش لەبەر ئەوەبوو کە خەلیفەکەیان 
خۆبەدەستەوەدانی ڕەتکردەوە،

00:04:24.903 --> 00:04:29.595
دواتر هۆلاکو لەسەر دەستی بێرکا خان
سزادرا لەسەر خراپەکاری و داوێن پیسی.

00:04:29.595 --> 00:04:32.685
لە سیاسەتی مەغۆلیەکاندا نەبوو کە 
کلتور لەناو ببەن.

00:04:32.685 --> 00:04:37.207
هەردەم ژیانی پزیشکان، توێژەران و هونەرمەند
ەکانیان دەپاراست لە شوێنە داگیرکراوەکان،

00:04:37.207 --> 00:04:39.416
بەدرێژایی شانشینەکەیان دەیانگواستنەوە،

00:04:39.416 --> 00:04:41.594
زانیاریان بە جیهاندا بڵاودەکردەوە."

00:04:41.594 --> 00:04:45.308
"ئەی چی دەربارەی قڕکردنی کیڤان ڕووس و،

00:04:45.308 --> 00:04:47.664
بەجێهێشتنی خەڵکەکەی لە سەدەی تاریکی

00:04:47.664 --> 00:04:51.492
تەنانەت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی سەردەمی 
ژیانەوەش لە خۆرئاوای ئەوروپا؟"

00:04:51.492 --> 00:04:54.311
"هەرخۆی خۆرئاوای ئەوروپا 
لەم سەردەمە لە ئاشتیدا نەبوو.

00:04:54.311 --> 00:04:58.939
جێگیری یاسای مەغۆلی وایکرد 
دووبارە ڕێگای ئاوریشم بگەشێتەوە،

00:04:58.939 --> 00:05:02.468
بووە ڕێگەخۆشکەر بۆ گۆڕینەوەی بازرگانی و 
کلتوری لەنێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوا،

00:05:02.468 --> 00:05:06.945
کۆششی بەردەوامیان وایکرد کۆتایی بە دژایەتی
میرنشینیەکان بێت لە چین و ڕووسیا

00:05:06.945 --> 00:05:09.305
کۆتاییان پێبێت وەک وڵاتێکی یەکگرتوو.

00:05:09.305 --> 00:05:11.715
لە ڕاستیدا، ماوەیەکی زۆر 
دوای ئیمپڕاتۆریەت،

00:05:11.715 --> 00:05:13.649
دەتوانین نەوەکانی جەنگیز خان لە

00:05:13.649 --> 00:05:16.818
فەرمانڕەوا خانەدانەکانی 
سەرتاسەری ئەوروپا بدۆزینەوە."

00:05:16.818 --> 00:05:20.709
"شتێکی سەرسامکەر نییە کە ستەمکار 
سروش لە ستەمکاری تر وەربگرێت."

00:05:20.709 --> 00:05:23.988
"ئاگادار بە چی نازناوێکی 
پێدەڵێیت ڕەنگە خزمی بیت."

00:05:23.988 --> 00:05:25.750
"چی؟"

00:05:25.750 --> 00:05:29.493
لە سەردەمی ئەمڕۆدا ١٦ ملیۆن 
کەس نەوەی جەنگیز خانن.

00:05:29.493 --> 00:05:32.101
ئەوەش واتای ئەوەیە لە هەر 
٢٠٠ کەس دانەیەک نەوەی ئەوە."

00:05:32.101 --> 00:05:36.250
بۆ هەر بەزێنەرێکی مەزن 
ملیۆنان بەزێنەر هەن.

00:05:36.250 --> 00:05:38.234
کەواتە چیرۆکی کێ بە زیندوویی دەمێنێتەوە؟

00:05:38.234 --> 00:05:41.455
بەڵام ئایا گرنگی سەرکردە مێژویی و 
کلتورییەکان ئەوەدەگەیەنێت کە

00:05:41.455 --> 00:05:44.815
لەو مردنانەی بووەنەتە هۆکاری گرنگتر بێت؟

00:05:44.815 --> 00:05:50.216
ئەوە ئەو پرسیارانەن کە دێنە پێشەوە 
کاتێک مێژوو دەخەینە دادگەوە.