0:00:00.497,0:00:04.085
Guatemala đang hồi phục sau [br]cuộc xung đột vũ trang suốt 36 năm

0:00:04.085,0:00:06.616
có từ thời Chiến Tranh Lạnh

0:00:06.616,0:00:10.669
khi lực lượng cánh tả nổi dậy

0:00:10.669,0:00:13.836
và gặp phải sự đáp trả [br]thảm khốc từ chính phủ.

0:00:13.836,0:00:16.678
Kết quả cuối cùng là [br]200.000 người bị nạn,

0:00:16.678,0:00:20.332
trong đó có 160.000 người chết

0:00:20.332,0:00:24.428
có cả trẻ em, đàn ông, phụ nữ, [br]và người già

0:00:24.428,0:00:27.858
40.000 người khác mất tích

0:00:27.858,0:00:30.178
và vẫn đang được tìm kiếm[br]đến tận ngày nay.

0:00:30.178,0:00:32.738
Họ là những người mất tích do chiến tranh.

0:00:32.738,0:00:35.603
Hiện nay, 83% số nạn nhân này[br]là người Maya,

0:00:35.603,0:00:40.748
con cháu của những cư dân [br]đầu tiên của Trung Mỹ.

0:00:40.748,0:00:44.251
Chỉ có 17% trong số này[br]có gốc gác Châu Âu.

0:00:44.251,0:00:46.308
Nhưng điều quan trọng ở đây là

0:00:46.308,0:00:52.329
những con người đáng lẽ phải [br]bảo vệ chúng ta, như cảnh sát, quân đội

0:00:52.329,0:00:56.035
lại là những người gây ra [br]hầu hết mọi tội ác.

0:00:56.035,0:00:59.327
Những gia đình này,[br]họ muốn có thông tin.

0:00:59.335,0:01:00.902
Họ muốn biết điều gì đã xảy ra.

0:01:00.902,0:01:03.092
Họ muốn tìm ra xác người thân của mình.

0:01:03.092,0:01:06.339
Và trên hết, [br]họ cần chính các bạn.

0:01:06.339,0:01:11.525
Họ muốn thế giới biết rằng[br]người thân họ là vô tội.

0:01:11.525,0:01:17.224
Bố của tôi từng bị dọa sát hại[br]vào năm 1980.

0:01:17.224,0:01:18.583
Chúng tôi đã bỏ đi.

0:01:18.583,0:01:20.337
Bỏ Guatemala và đến đây.

0:01:20.337,0:01:21.543
Tôi lớn lên ở New York.

0:01:21.543,0:01:25.323
Tôi lớn lên ở Brooklyn, và theo học [br]Trung học New Utrecht

0:01:25.323,0:01:27.141
và tốt nghiệp đại học Brooklyn.

0:01:27.141,0:01:28.707
Chỉ có điều

0:01:28.707,0:01:32.578
tôi không hề biết những gì[br]đã xảy ra tại Guatemala.

0:01:32.578,0:01:35.447
Tôi không quan tâm;[br]sự thật quá đau thương.

0:01:35.447,0:01:39.754
Nhưng vào năm 1995,[br]tôi đã thay đổi.

0:01:39.754,0:01:40.908
Tôi trở về.

0:01:40.908,0:01:44.488
Trở về Guatemala[br]để tìm những nạn nhân này

0:01:44.488,0:01:50.051
để hiểu chuyện đã xảy ra và cũng là[br]tìm lại một phần trong chính tôi

0:01:50.051,0:01:53.414
Cách chúng tôi làm là[br]cho các gia đình này thông tin

0:01:53.414,0:01:56.384
trò chuyện với họ[br]và cho họ chọn lựa.

0:01:56.384,0:01:59.614
Chọn lựa xem[br]liệu có nên kể cho chúng tôi

0:01:59.614,0:02:01.466
về những gì họ đã thấy,

0:02:01.466,0:02:03.594
về những người thân yêu,

0:02:03.594,0:02:04.880
và quan trọng hơn,

0:02:04.880,0:02:08.878
là cho chúng tôi một phần cơ thể.

0:02:08.878,0:02:11.354
Phần cơ thể để biết họ là ai.

0:02:11.354,0:02:13.611
Chúng tôi so sánh DNA của họ

0:02:13.611,0:02:16.331
với DNA của những bộ xương [br]được tìm thấy.

0:02:16.331,0:02:19.386
Bằng cách này, [br]chúng tôi tin sẽ tìm ra được thi thể.

0:02:19.386,0:02:21.374
Và đây là những bộ xương,

0:02:21.374,0:02:24.280
những tội ác này [br]đã diễn ra 32 năm về trước.

0:02:24.280,0:02:25.526
Khi tìm thấy hầm mộ,

0:02:25.526,0:02:29.656
chúng tôi bỏ bớt đất đá và [br]làm sạch thi hài, ghi chú và khai quật.

0:02:29.656,0:02:33.095
Chúng tôi đưa những thi hài này [br]ra khỏi lòng đất,

0:02:33.095,0:02:37.237
đem đến phòng thí nghiệm [br]trong thành phố

0:02:37.237,0:02:40.321
và bắt đầu tìm hiểu 2 điều.

0:02:40.321,0:02:42.614
Thứ nhất, họ đã chết như thế nào.

0:02:42.614,0:02:45.718
Như ở đây là một vết thương[br]do bị bắn vào sau đầu

0:02:45.718,0:02:48.367
hay vết thương gây ra bởi dao.

0:02:48.367,0:02:51.693
Một điều khác chúng tôi muốn tìm hiểu[br]là họ là ai.

0:02:51.693,0:02:55.152
Liệu đó là một đứa bé,

0:02:55.152,0:02:56.809
hay người lớn.

0:02:56.809,0:02:58.949
Là nam hay nữ.

0:02:58.949,0:03:00.732
Khi hoàn thành[br]việc phân tích,

0:03:00.732,0:03:03.458
chúng tôi lấy một phần xương

0:03:03.458,0:03:06.272
và phân tích DNA.

0:03:06.272,0:03:07.367
Sau đó, lấy mẫu DNA này

0:03:07.367,0:03:12.127
so với DNA của các gia đình nạn nhân.

0:03:12.127,0:03:15.771
Xin phép được đưa ra[br]cho các bạn hai ví dụ.

0:03:15.771,0:03:18.318
Đầu tiên là một quyển[br]nhật ký quân sự,

0:03:18.318,0:03:22.993
đã bị buôn lậu [br]vào năm 1999.

0:03:22.993,0:03:27.673
Trong quyển sổ ghi lại những người[br]bị chính phủ theo dõi,

0:03:27.673,0:03:31.604
họ là những người muốn đổi mới đất nước,

0:03:31.604,0:03:34.484
và họ được ghi chú lại trong sổ.

0:03:34.484,0:03:38.734
Một trong những điều được ghi nhận[br]là thời gian họ bị hành quyết.

0:03:38.734,0:03:41.715
Bên trong hình chữ nhật màu vàng,[br]các bạn sẽ thấy một mật mã.

0:03:41.715,0:03:44.026
Mật mã bí mật: 300.

0:03:44.026,0:03:45.523
Và các bạn cũng thấy đề ngày.

0:03:45.523,0:03:49.196
300 có nghĩa là "hành quyết" và [br]ngày tháng là thời gian họ bị hành quyết.

0:03:49.196,0:03:53.074
Các bạn sẽ được thấy ngay bây giờ.

0:03:53.074,0:03:56.689
Trong một cuộc khai quật năm 2003,

0:03:56.689,0:04:02.500
chúng tôi tìm được 220 thi thể[br]nằm trong 53 khu mộ trong 1 căn cứ quân sự

0:04:02.500,0:04:06.635
Trong khu mộ số 9, phù hợp với gia đình[br]Sergio Saul Linares.

0:04:06.635,0:04:09.361
Lúc bấy giờ, Sergio là giáo sư đại học.

0:04:09.361,0:04:11.752
Cậu ấy tốt nghiệp đại học bang Iowa

0:04:11.752,0:04:14.129
và trở về Guatemala để thay đổi đất nước.

0:04:14.129,0:04:18.003
Cậu ấy bị bắt [br]vào ngày 23 tháng 2 năm 1984.

0:04:18.003,0:04:22.092
Và như các bạn thấy, cậu ấy đã bị giết[br]vào ngày 29 tháng 3 năm 1984.

0:04:22.092,0:04:23.658
Thật khủng khiếp!

0:04:23.658,0:04:26.680
Chúng tôi có thi thể,[br]thông tin của gia đình và DNA.

0:04:26.680,0:04:30.236
Và chúng tôi còn có tài liệu[br]ghi lại chính xác những gì đã xảy ra.

0:04:30.236,0:04:33.129
Nhưng quan trọng nhất là,[br]hai tuần sau đó,

0:04:33.129,0:04:35.816
chúng tôi lại có một cặp phù hợp

0:04:35.816,0:04:40.617
cũng từ hầm mộ này [br]với nhà Amancio Villatoro.

0:04:40.617,0:04:43.363
DNA của thi thể cũng trùng khớp[br]với DNA của gia đình này.

0:04:43.363,0:04:46.732
Và chúng tôi cũng thấy [br]tên cậu ấy trong tài liệu.

0:04:46.732,0:04:51.903
Cậu ấy cũng bị hành quyết vào ngày[br]29 tháng 3 năm 1984.

0:04:51.903,0:04:56.229
Vậy nên chúng tôi tự hỏi,[br]liệu có bao nhiêu người trong hầm mộ này?

0:04:56.229,0:04:57.413
Câu trả lời là 6.

0:04:57.413,0:05:06.506
Có bao nhiêu người[br]bị giết vào ngày 29/03/1984?

0:05:06.506,0:05:09.034
Cũng là 6.

0:05:09.034,0:05:14.726
Và chúng ta có thêm[br]Juan de Dios, Hugo, Moises và Zoilo.

0:05:14.726,0:05:18.574
Bị bắt giữ ở nhiều nơi khác nhau,[br]tất cả họ đều bị giết vào cùng một ngày,

0:05:18.574,0:05:20.328
cùng một thời điểm.

0:05:20.328,0:05:21.772
và chôn cùng một hầm mộ.

0:05:21.772,0:05:24.636
Thứ chúng tôi cần là DNA [br]của 4 gia đình này.

0:05:24.636,0:05:27.881
Chúng tôi đã tìm gặp họ

0:05:27.881,0:05:32.024
và trao trả 6 thi hài này về với gia đình.

0:05:32.024,0:05:34.783
Một trường hợp khác tôi muốn[br]chia sẻ

0:05:34.783,0:05:38.871
là trường hợp tại căn cứ quân sự[br]mang tên CREOMPAZ.

0:05:38.871,0:05:43.482
Từ này có nghĩa là "sống trong hòa bình"[br]nhưng nó là viết tắt của

0:05:43.482,0:05:46.501
"Trung tâm chỉ huy khu vực về[br]hoạt động gìn giữ hòa bình".

0:05:46.501,0:05:51.491
Đây là nơi quân sĩ Guatemala đào tạo[br]những nhà hoạt động hòa bình từ nơi khác,

0:05:51.491,0:05:54.332
những người làm việc cho Liên Hiệp Quốc

0:05:54.332,0:05:57.095
đến những quốc gia như Haiti và Congo.

0:05:57.095,0:06:00.608
Chúng tôi được biết[br]trong căn cứ quân sự này

0:06:00.608,0:06:02.713
có thi thể, có những hầm mộ.

0:06:02.713,0:06:06.568
Chúng tôi vào đó với giấy khám xét[br]và sau 2 giờ đồng hồ,

0:06:06.568,0:06:12.192
tìm được 84 hầm mộ với 533 thi thể.

0:06:12.192,0:06:14.829
Vâng, các bạn nghĩ rằng

0:06:14.829,0:06:18.516
những nhà hoạt động hòa bình[br]được đào tạo trên những xác người.

0:06:18.516,0:06:21.505
Thật nực cười.

0:06:21.505,0:06:26.802
Những thi thể này -- hầu hết đều [br]mặt úp xuống, tay bị trói sau lưng,

0:06:26.802,0:06:29.426
bịt mắt, mọi thể loại tra tấn.

0:06:29.426,0:06:32.505
họ là những người yếu đuối bị hành quyết.

0:06:32.505,0:06:36.530
Những người mà 533 gia đình đang tìm kiếm.

0:06:36.530,0:06:39.142
Chúng tôi tập trung vào hầm mộ số 15.

0:06:39.142,0:06:42.838
Một hầm mộ đầy thi thể của[br]phụ nữ và trẻ em,

0:06:42.838,0:06:45.041
có 63 người tất cả.

0:06:45.041,0:06:48.269
Điều này làm chúng tôi tự hỏi,

0:06:48.269,0:06:50.544
sao lại có chuyện thế này?

0:06:50.544,0:06:53.237
Khi trở về Guatemala vào năm 1995,

0:06:53.237,0:06:57.888
tôi từng nghe kế về một vụ thảm sát[br]xảy ra ngày 14/5/1982,

0:06:57.888,0:07:01.021
khi quân lính ập vào giết toàn bộ đàn ông,

0:07:01.021,0:07:05.936
rồi đem phụ nữ và trẻ em lên trực thăng[br]chở đi đâu đó.

0:07:05.936,0:07:06.968
Các bạn biết không?

0:07:06.968,0:07:11.161
Quần áo trong hầm mộ này [br]trùng khớp với loại vải từ vùng đất

0:07:11.161,0:07:12.891
nơi họ bị bắt,

0:07:12.891,0:07:15.274
nơi phụ nữ và trẻ em bị bắt đi.

0:07:15.274,0:07:18.057
Chúng tôi tiến hành phân tích DNA,

0:07:18.057,0:07:21.767
và tìm ra Martina Rojas và[br]Manuel Chen.

0:07:21.767,0:07:24.109
Giả thuyết đã được khẳng định.

0:07:24.109,0:07:27.119
Chúng tôi có căn cứ xác thực về[br]những gì xảy ra

0:07:27.119,0:07:29.860
và những người đó đã được đưa đến đây.

0:07:29.860,0:07:33.118
Khi đó, Manuel Chen được 3 tuổi.

0:07:33.118,0:07:37.985
Mẹ cậu bé ra sông giặt đồ, [br]để cậu ấy bên nhà hàng xóm.

0:07:37.985,0:07:39.689
Quân đội kéo đến,

0:07:39.689,0:07:43.029
cậu bé bị bắt đi [br]và không ai còn nhìn thấy cậu ấy

0:07:43.029,0:07:45.498
cho đến khi được tìm thấy tại[br]hầm mộ 15.

0:07:45.498,0:07:50.726
Ngày nay, với khoa học, khảo cổ, [br]nhân chủng học, di truyền học,

0:07:50.726,0:07:53.960
chúng tôi mang tiếng nói[br]đến cho những linh hồn.

0:07:53.960,0:07:55.645
Và hơn thế nữa.

0:07:55.645,0:07:57.810
Chúng tôi cung cấp bằng chứng

0:07:57.810,0:08:01.331
về nạn diệt chủng ở Guatemala,

0:08:01.332,0:08:06.142
khi đại tướng Ríos Montt bị kết tội[br]diệt chủng và bị tù 80 năm.

0:08:06.142,0:08:09.786
Tôi đến đây để kể cho các bạn[br]rằng điều này đang xảy ra ở khắp nơi,

0:08:09.787,0:08:12.511
ngay trước mắt chúng ta ở Mexico.

0:08:12.511,0:08:14.451
Không thể nó tiếp diễn.

0:08:14.451,0:08:17.232
Chúng ta phải đoàn kết và kiên quyết

0:08:17.232,0:08:19.739
không để thêm một ai [br]trở thành nạn nhân của nó.

0:08:19.739,0:08:21.245
Không ai bị mất tích.

0:08:21.245,0:08:23.476
Không một ai nữa. Được chứ?

0:08:23.476,0:08:25.239
Cảm ơn quý vị.

0:08:25.239,0:08:27.935
(Vỗ tay)