0:00:00.917,0:00:04.085
Gwatemala zdrowieje[br]po 36-letnim konflikcie zbrojnym.

0:00:04.085,0:00:06.616
Konflikcie, który trwał[br]podczas Zimnej Wojny.

0:00:06.616,0:00:10.669
To było tylko małe lewicowe powstanie

0:00:10.669,0:00:13.836
i druzgocący odzew ze strony rządu.

0:00:13.836,0:00:16.678
Rezultatem tych działań[br]jest 200 000 ofiar cywilnych,

0:00:16.678,0:00:20.332
160 000 z nich zabito[br]w miejscu zamieszkania:

0:00:20.332,0:00:24.238
małe dzieci, mężczyzn, [br]kobiety, nawet starców.

0:00:24.238,0:00:27.858
Około 40 000 uznano za zaginionych,

0:00:27.858,0:00:30.178
szukamy ich do dziś.

0:00:30.178,0:00:32.738
Nazywamy ich "Desaparecidos".

0:00:32.738,0:00:35.603
83% z ofiar to Majowie,

0:00:35.603,0:00:39.388
potomkowie pierwotnych mieszkańców

0:00:39.388,0:00:40.744
Ameryki Centralnej.

0:00:40.744,0:00:44.251
Tylko około 17% ofiar pochodzi z Europy.

0:00:44.251,0:00:46.308
Najważniejsze tutaj jest to,

0:00:46.308,0:00:52.329
że właśnie ludzie, którzy mieli[br]nas bronić, policja, wojsko,

0:00:52.329,0:00:54.995
popełnili większość przestępstw.

0:00:56.035,0:00:59.327
A teraz rodziny chcą informacji.

0:00:59.335,0:01:00.902
Chcą wiedzieć, co się stało.

0:01:00.902,0:01:03.092
Chcą ciał swoich najbliższych.

0:01:03.092,0:01:06.339
Ale przede wszystkim chcą,

0:01:06.339,0:01:10.395
żeby wszyscy wiedzieli,[br]że ich bliscy nie zrobili nic złego.

0:01:11.505,0:01:17.164
W moim przypadku to mojemu ojcu[br]grożono śmiercią w 1980 roku.

0:01:17.164,0:01:19.563
Więc wyjechaliśmy z Gwatemali

0:01:19.563,0:01:20.687
i przyjechaliśmy tutaj.

0:01:20.687,0:01:23.323
Dorastałem w Nowym Yorku, na Brooklynie,

0:01:23.323,0:01:25.323
chodziłem do liceum w New Utrecht

0:01:25.323,0:01:27.141
i mam dyplom z Brooklyn College.

0:01:27.141,0:01:28.707
Rzecz w tym,

0:01:28.707,0:01:32.578
że zupełnie nie wiedziałem,[br]co się dzieje w Gwatemali.

0:01:32.578,0:01:35.447
Nie chciałem, to było zbyt bolesne.

0:01:35.447,0:01:39.754
Ale w 1995 roku postanowiłem[br]coś z tym zrobić.

0:01:39.754,0:01:40.908
Więc wróciłem.

0:01:40.908,0:01:44.488
Wróciłem do Gwatemali, żeby szukać ciał,

0:01:44.488,0:01:48.961
by zrozumieć, co się stało,[br]i by odszukać cząstkę samego siebie.

0:01:50.051,0:01:53.414
Nasza praca polega[br]na udzielaniu informacji.

0:01:53.414,0:01:56.384
Rozmawiamy z krewnymi[br]i pozwalamy im zdecydować.

0:01:56.384,0:01:59.614
Mogą nam opowiedzieć swoją historię,

0:01:59.614,0:02:01.466
co widzieli,

0:02:01.466,0:02:03.594
opowiedzieć o tych, których kochali.

0:02:03.594,0:02:04.880
Co ważniejsze

0:02:04.880,0:02:08.878
dajemy im możliwość[br]ofiarowania nam cząstki siebie.

0:02:08.878,0:02:11.354
Cząstki, esencji tego, kim są.

0:02:11.354,0:02:13.611
Ich DNA zamierzamy porównać

0:02:13.611,0:02:16.331
z DNA szkieletów.

0:02:16.331,0:02:19.386
W tym czasie szukamy też ciał.

0:02:19.386,0:02:21.374
To już szkielety,

0:02:21.374,0:02:24.280
bo większość tych przestępstw[br]popełniono 32 lata temu.

0:02:24.280,0:02:25.526
Kiedy znajdujemy grób,

0:02:25.526,0:02:29.656
usuwamy ziemię, czyścimy ciała,[br]dokumentujemy i ekshumujemy.

0:02:29.656,0:02:33.095
Dosłownie wyciągamy szkielety z ziemi.

0:02:33.095,0:02:37.237
Ciała zabieramy do miasta,[br]do naszego laboratorium,

0:02:37.237,0:02:40.321
i próbujemy zrozumieć dwie rzeczy:

0:02:40.321,0:02:42.614
po pierwsze - jak zginęli.

0:02:42.614,0:02:46.058
Tu widać ranę postrzałową z tyłu głowy

0:02:46.058,0:02:48.367
albo ranę po uderzeniu maczety.

0:02:48.367,0:02:51.693
Po drugie chcemy zrozumieć, kim oni są.

0:02:51.693,0:02:53.722
Czy to jest niemowlę,

0:02:55.152,0:02:56.809
czy dorosły.

0:02:56.809,0:02:58.949
Kobieta czy mężczyzna.

0:02:58.949,0:03:00.732
Po skończeniu analizy

0:03:00.732,0:03:03.458
pobieramy fragment kości

0:03:03.458,0:03:06.272
i wyodrębniamy z niej DNA.

0:03:06.272,0:03:07.367
Uzyskane DNA

0:03:07.367,0:03:12.127
porównujemy z DNA rodzin, oczywiście.

0:03:12.127,0:03:15.771
Najlepiej wyjaśnię to[br]na dwóch przypadkach.

0:03:15.771,0:03:18.318
Pierwszy to sprawa militarnego dziennika.

0:03:18.318,0:03:22.993
Dokument przemycono[br]nie wiadomo skąd w 1999 roku.

0:03:22.993,0:03:27.673
Państwo śledziło poszczególne osoby,

0:03:27.673,0:03:31.604
ludzi, którzy, tak jak wy,[br]chcieli zmienić swój kraj.

0:03:31.604,0:03:34.484
Wszystko zapisywano.

0:03:34.484,0:03:38.734
Zapisali też datę egzekucji.

0:03:38.734,0:03:41.715
Wewnątrz tego żółtego[br]prostokąta widać kod,

0:03:41.715,0:03:44.026
jest to tajny szyfr: 300.

0:03:44.026,0:03:45.523
Następnie widać datę.

0:03:45.523,0:03:49.196
Liczba 300 oznacza "egzekucja",[br]a data oznacza termin wykonania.

0:03:49.196,0:03:52.584
Za chwilę do tego wrócimy.

0:03:53.064,0:03:56.689
Przeprowadziliśmy ekshumację w 2003 roku,

0:03:56.689,0:04:01.530
kiedy to ekshumowaliśmy 220 ciał[br]z 53 grobów w bazie wojskowej.

0:04:02.640,0:04:06.635
Grób 9 pasował do rodziny[br]Sergia Saula Linaresa.

0:04:06.635,0:04:09.361
Sergio był profesorem na uniwersytecie.

0:04:09.361,0:04:11.752
Ukończył Uniwersytet Stanowy Iowa

0:04:11.752,0:04:14.129
i wrócił do Gwatemali, by zmienić kraj.

0:04:14.129,0:04:18.003
Został złapany 23 lutego 1984 roku.

0:04:18.003,0:04:22.092
Jak widać, został stracony[br]29 marca 1984 roku.

0:04:22.092,0:04:23.658
To było niezwykłe.

0:04:23.658,0:04:26.680
Mieliśmy ciało, mieliśmy[br]dane krewnych i ich DNA,

0:04:26.680,0:04:30.026
a teraz także dokument,[br]który mówi dokładnie, co się stało.

0:04:30.026,0:04:31.519
Ale, co najważniejsze,

0:04:31.519,0:04:35.816
dwa tygodnie znowu się nam udało:

0:04:35.816,0:04:40.617
w tym samym grobie[br]znaleźliśmy Amancia Villatoro.

0:04:40.617,0:04:43.363
DNA tego ciała[br]też pasowało do DNA rodziny.

0:04:43.363,0:04:46.732
Wtedy zauważyliśmy,[br]że on też był w dzienniku.

0:04:46.732,0:04:51.903
Co zdumiewające, jego też[br]zamordowano 29 marca 1984 roku.

0:04:51.903,0:04:55.749
Zadaliśmy więc sobie pytanie,[br]ile ciał znajduje się w tej mogile?

0:04:56.226,0:04:57.413
Sześć.

0:04:57.433,0:05:05.300
Następne pytanie: ile osób[br]zamordowano 29 marca 1984 roku?

0:05:06.716,0:05:09.034
Również sześć.

0:05:09.034,0:05:14.726
Oto są Juan de Dios, Hugo, Moises i Zoilo.

0:05:14.726,0:05:18.574
Wszystkich zabito tego samego dnia,[br]uprowadzono z różnych miejsc

0:05:18.574,0:05:20.328
i w różnych okolicznościach.

0:05:20.328,0:05:22.012
Wszyscy spoczęli w tym grobie.

0:05:22.012,0:05:24.636
Potrzebowaliśmy tylko DNA[br]tych czterech rodzin.

0:05:24.636,0:05:27.881
Pojechaliśmy ich szukać i udało się.

0:05:27.881,0:05:31.844
Zidentyfikowaliśmy sześć ciał[br]i oddaliśmy je rodzinom.

0:05:32.344,0:05:34.783
Inny przypadek, o którym opowiem,

0:05:34.783,0:05:38.871
jest związany z bazą wojskową[br]o nazwie CREOMPAZ.

0:05:38.871,0:05:43.482
Oznacza to "wierzyć w pokój",[br]ale w rzeczywistości skrót znaczy

0:05:43.482,0:05:46.501
Regionalne Dowództwo Centralne[br]dla Operacji Podtrzymania Pokoju.

0:05:46.501,0:05:51.491
Tutaj gwatemalska armia[br]trenuje rozjemców z innych krajów,

0:05:51.491,0:05:54.332
tych, którzy służą w ONZ

0:05:54.332,0:05:57.095
i jadą do krajów takich[br]jak Haiti czy Kongo.

0:05:57.715,0:05:59.968
Posiadaliśmy świadectwo, które mówiło,

0:05:59.968,0:06:02.713
że w tej bazie są ciała i groby.

0:06:02.713,0:06:07.038
Weszliśmy z nakazem przeszukania[br]i po dwóch godzinach znaleźliśmy

0:06:07.038,0:06:12.192
pierwszy z 84 grobów, łącznie 533 ciał.

0:06:12.192,0:06:14.829
Kiedy się nad tym zastanowić,

0:06:14.829,0:06:18.166
rozjemców trenowano nad zwłokami.

0:06:18.166,0:06:19.965
To jest bardzo ironiczne.

0:06:21.545,0:06:24.982
Ciała leżały zwykle twarzą w dół,

0:06:24.982,0:06:27.352
ręce związane na plecach,

0:06:27.352,0:06:29.476
zawiązane oczy, różne uszkodzenia.

0:06:29.476,0:06:32.505
To byli bezbronni ludzie,[br]których zamordowano.

0:06:32.505,0:06:36.530
Ludzie, których poszukuje 533 rodzin.

0:06:36.530,0:06:39.142
Teraz skupimy się na Mogile 15.

0:06:39.142,0:06:42.838
Zauważyliśmy, że mogiła 15.[br]była pełna kobiet i dzieci.

0:06:42.838,0:06:45.041
Było ich 63.

0:06:45.041,0:06:48.269
To natychmiast dało nam do myślenia,

0:06:48.269,0:06:50.544
gdzie jest taki przypadek?

0:06:50.544,0:06:53.237
Kiedy dotarłem do Gwatemali w 1995 roku,

0:06:53.237,0:06:58.638
słyszałem o masakrze z 14 maja 1982 roku,

0:06:58.638,0:07:01.021
kiedy to armia wkroczyła, zabiła mężczyzn,

0:07:01.021,0:07:05.256
a kobiety i dzieci zabrała[br]helikopterami w nieznane.

0:07:06.026,0:07:06.968
Wiecie co?

0:07:06.968,0:07:11.161
Ubrania z tej mogiły pasowały[br]do odzieży używanej w regionie,

0:07:11.161,0:07:12.891
z którego ich zabrano,

0:07:12.891,0:07:15.274
z którego zabrano te kobiety i dzieci.

0:07:15.274,0:07:18.496
Zgadnijcie, co wykazały analizy DNA?

0:07:18.667,0:07:21.034
Zidentyfikowaliśmy[br]Martinę Rojas i Manuela Chena.

0:07:21.034,0:07:24.109
Oboje wtedy zniknęli[br]i teraz mogliśmy to udowodnić.

0:07:24.109,0:07:27.119
Mieliśmy fizyczne dowody tego zdarzenia

0:07:27.119,0:07:29.860
i że tych ludzi zabrano do tej bazy.

0:07:29.860,0:07:33.118
Manuel Chen miał trzy lata.

0:07:33.118,0:07:37.985
Jego matka poszła nad rzekę[br]wyprać ubrania i zostawiła go z sąsiadką.

0:07:37.985,0:07:39.689
Wtedy wkroczyła armia,

0:07:39.689,0:07:43.089
zabrała go helikopterem[br]i ślad po nim zaginął,

0:07:43.089,0:07:45.008
aż znaleźliśmy go w mogile 15.

0:07:46.748,0:07:50.726
Dzięki nauce, archeologii,[br]antropologii, genetyce,

0:07:50.726,0:07:53.960
dajemy głos tym, którzy mówić nie mogą.

0:07:53.960,0:07:55.645
Ale robimy coś jeszcze.

0:07:55.645,0:07:57.810
Dostarczamy dowodów do procesów,

0:07:57.810,0:07:59.562
jak do procesu o ludobójstwo,

0:07:59.562,0:08:01.832
który odbył się[br]w zeszłym roku w Gwatemali,

0:08:01.832,0:08:04.462
w którym generała Riosa Montta[br]uznano winnym ludobójstwa

0:08:04.462,0:08:06.142
i skazano na 80 lat.

0:08:06.142,0:08:09.786
Chcę dziś powiedzieć,[br]że to się dzieje wszędzie:

0:08:09.787,0:08:12.511
w Meksyku, wprost na naszych oczach,

0:08:12.511,0:08:14.451
i nie możemy już na to pozwalać.

0:08:14.451,0:08:17.352
Musimy teraz wspólnie zdecydować,

0:08:17.352,0:08:19.573
że nie będzie więcej zaginionych.

0:08:19.573,0:08:21.405
Więc nigdy więcej zaginionych.

0:08:21.465,0:08:22.885
Nigdy więcej.

0:08:22.931,0:08:24.381
Dziękuję

0:08:24.402,0:08:26.252
(Brawa)