WEBVTT

00:00:00.140 --> 00:00:02.246
Hasteko, etnobotanikaria naiz.

00:00:02.296 --> 00:00:04.121
Oihan tropikalean
bizi direnek landareak nola

00:00:04.121 --> 00:00:07.502
erabiltzen dituzten 
aztertzen duen zientzialaria, alegia.


00:00:07.552 --> 00:00:10.238
Luzaroan aritu naiz honetan,

00:00:10.368 --> 00:00:12.187
eta esan nahi dizuet

00:00:12.187 --> 00:00:15.814
bertakoek oihanak eta altxor medizinalak
ondotxo ezagutzen dituztela,

00:00:15.814 --> 00:00:19.163
guk baino hobeto,
guk inoiz ezagutuko duguna baino hobeto.

00:00:19.163 --> 00:00:20.801
Baina, gainera, kultura horiek,

00:00:20.841 --> 00:00:22.235
kultura indigena horiek,

00:00:22.285 --> 00:00:26.634
oihanak baino askoz azkarrago
ari dira desagertzen.

00:00:26.724 --> 00:00:29.974
Amazoniako oihan tropikaleko
espezie ikusgarrienak

00:00:29.974 --> 00:00:31.918
eta desagertzeteko arrisku 
handiena dutenak

00:00:31.918 --> 00:00:33.278
ez dira jaguarrak,

00:00:33.278 --> 00:00:35.123
edo harpia arranoak:

00:00:35.193 --> 00:00:39.004
kontaktatu gabeko tribu isolatuak dira.

NOTE Paragraph

00:00:39.084 --> 00:00:42.613
Duela lau urte oin batean min hartu nuen
mendiko istripu batean,

00:00:42.613 --> 00:00:44.467
eta medikuarengana joan nintzen.

00:00:44.517 --> 00:00:45.741
Beroa agindu zidan,

00:00:45.741 --> 00:00:48.155
gero hotza, aspirina,

00:00:48.155 --> 00:00:51.545
analgesiko narkotikoak, antinflamatorioak

00:00:51.545 --> 00:00:53.602
eta kortisona-txertoak.

00:00:53.682 --> 00:00:55.509
Ez zuten funtzionatu.

00:00:55.559 --> 00:00:57.396
Hainbat hilabeteren buruan

00:00:57.396 --> 00:00:59.613
Amazoniako ipar-ekialdean nengoela,

00:00:59.613 --> 00:01:01.356
herrixka batera iritsi

00:01:01.356 --> 00:01:04.003
eta xamanak esan zidan: herrenka zatoz.

00:01:04.043 --> 00:01:06.632
Hura ez dut ahaztuko
bizi naizen artean.

00:01:06.672 --> 00:01:08.466
Aurpegira begiratu eta esan zidan:

00:01:08.466 --> 00:01:12.342
erantzi oinetakoa eta
emadazu zure aihotza.

00:01:12.402 --> 00:01:14.517
(Barreak)

00:01:14.587 --> 00:01:16.631
Palmondo batera hurbildu zen,

00:01:16.631 --> 00:01:18.397
eta hostaila bat ebaki zuen.

00:01:18.457 --> 00:01:19.429
Sutara bota,

00:01:19.429 --> 00:01:21.331
nire oina harekin igurtzi,

00:01:21.331 --> 00:01:23.080
urez beteriko ontzi batera bota

00:01:23.080 --> 00:01:25.126
eta te hura edanarazi zidan.

00:01:25.126 --> 00:01:28.398
Zazpi hilabetean ez nuen minik eduki.

00:01:28.428 --> 00:01:31.204
Mina itzuli zitzaidanean,
xamana ikustera joan nintzen berriz.

00:01:31.204 --> 00:01:33.119
Tratamendu berdina eman zidan,

00:01:33.119 --> 00:01:35.959
eta ordutik hiru urte 
daramatzat sendatuta.

00:01:35.999 --> 00:01:38.641
Nork sendatzea gustatuko litzaizueke?

00:01:38.681 --> 00:01:41.617
(Txaloak)

00:01:41.657 --> 00:01:43.865
Tira, ez zaitezte nahastu.
Mendebaldeko medikuntza

00:01:43.865 --> 00:01:47.265
inoiz izan den sendatze-sistema
arrakastatsuena da,

00:01:47.265 --> 00:01:49.470
baina hutsune asko ditu.

00:01:49.520 --> 00:01:51.838
Non dago 
bularreko minbiziaren sendagaia?

00:01:51.838 --> 00:01:53.878
Non dago eskizofreniarena?

00:01:53.878 --> 00:01:56.272
Non dago 
errefluxu gastroesofagikoarena?

00:01:56.272 --> 00:01:58.289
Non dago loezinaren sendagaia?

00:01:58.329 --> 00:01:59.888
Kontua da oihaneko jendeak,

00:01:59.888 --> 00:02:01.734
oso-oso noizbehinka bada ere,

00:02:01.734 --> 00:02:04.380
guk sendatu ezin ditugun 
gaitzak senda ditzakeela.

00:02:04.380 --> 00:02:06.562
Hemen sendalari bat ikus dezakezue 
Amazoniako ipar ekialdean

00:02:06.562 --> 00:02:08.072
leishmaniasia sendatzen,

00:02:08.072 --> 00:02:10.173
munduan 12 milioi pertsonari
eragiten dion

00:02:10.173 --> 00:02:12.894
gaixotasun protozoal larria.

00:02:12.974 --> 00:02:15.957
Mendebaldean antimonio-txertoak
erabiltzen dira tratamenduan.

00:02:15.957 --> 00:02:18.028
Mingarriak dira, garestiak dira,

00:02:18.028 --> 00:02:20.149
eta ziurrenez bihotzarentzako txarrak;

00:02:20.149 --> 00:02:22.179
metal astuna da.

00:02:22.209 --> 00:02:25.397
Gizon honek Amazoniako oihaneko
hiru landare erabiltzen ditu sendatzeko.

NOTE Paragraph

00:02:25.397 --> 00:02:27.712
Hau igel magikoa da.

00:02:27.712 --> 00:02:30.448
Nire lankide bikain 
Loren McIntyre hilberria,

00:02:30.448 --> 00:02:33.182
Amazonas ibaiaren 
sorburu-lakua aurkitu zuena,

00:02:33.182 --> 00:02:35.296
Peruar Andeetako McIntyre laguna, alegia,

00:02:35.296 --> 00:02:38.851
galdu egin zen Peru eta Brazil 
arteko mugan duela 30 urte inguru.

00:02:38.851 --> 00:02:42.846
Matses indio isolatu batzuek 
salbatu zuten.

00:02:42.916 --> 00:02:46.795
Keinuen bidez eurekin oihanera joan zedin
esan zioten, eta hala egin zuen.

00:02:46.795 --> 00:02:49.479
Han, palmondoen hostoekin
egindako saskiak hartu zituzten.

00:02:49.479 --> 00:02:51.891
Gero, tximino-igel berdeak 
hartu zituzten.

00:02:51.891 --> 00:02:54.059
Miazkatzen bikainak dira
eta neurri hau dute.

00:02:54.059 --> 00:02:56.132
Orduan nire laguna
miazkatzen hasi ziren.

00:02:56.132 --> 00:02:58.930
Kontua da haluzinazio
ikaragarriak sortzen dituela.

00:02:58.980 --> 00:03:03.832
McIntyrek horretaz idatzi eta High Times 
aldizkariko editoreak irakurri zuen.

00:03:03.832 --> 00:03:08.573
Ikusten duzue etnobotanikariok kultura
arraroenetan ere lagunak dauzkagula.

00:03:08.573 --> 00:03:11.883
Editore hark Amazoniara joan eta 
probatzea erabaki zuen,

00:03:11.883 --> 00:03:15.690
igelen miazkadak probatzea.
Horixe egin, eta horretaz idatzi zuen:

00:03:15.780 --> 00:03:17.835
"Odolaren presioa zeruraino igo zitzaidan,

00:03:17.835 --> 00:03:20.195
gorputzaren funtzioen kontrola
erabat galdu nuen,

00:03:20.195 --> 00:03:21.855
bapatean konortea galdu nuen,

00:03:21.855 --> 00:03:24.601
hamaka batean esnatu nintzen
sei ordu beranduago,

00:03:24.601 --> 00:03:27.025
eta Jainkoa nintzela 
uste izan nuen bi egunez".

00:03:27.025 --> 00:03:28.104
(Barreak)

00:03:28.104 --> 00:03:30.137
Italiar kimikari batek hori irakurri,
eta zera esan zuen:

00:03:30.137 --> 00:03:33.513
"Nik ez dut interesik
tximino-igelaren alderdi teologikoan.

00:03:33.513 --> 00:03:36.348
Zer gertatzen da
odolaren presioaren aldaketarekin?".

00:03:36.348 --> 00:03:38.232
Italiar kimikari hori

00:03:38.232 --> 00:03:41.187
odolaren presio altua kontrolatzeko
tratamendu berri batekin lanean ari da,

00:03:41.187 --> 00:03:44.277
tximino-igel berdearen azaleko
peptidoak oinarri dituena.

00:03:44.277 --> 00:03:46.659
Beste zientzialari batzuk
botikek eragiten ez dioten

00:03:46.659 --> 00:03:50.360
Staphylococcus aureus gaitzarentzat
sendabidea bilatzen dabiltza.

00:03:50.470 --> 00:03:54.129
Ironikoa litzateke isolatutako indioak
eta euren igel magikoa

00:03:54.129 --> 00:03:55.858
izatea sendabidea.

NOTE Paragraph

00:03:55.858 --> 00:03:57.787
Amazonia ipar-mendebaldeko

00:03:57.787 --> 00:04:01.110
aiahuaska xaman bat da hau,
eta yaye ospakizunean dago.

00:04:01.150 --> 00:04:04.214
Behin Los Angelesera eraman nuen
erakunde bateko arduradunarengana,

00:04:04.214 --> 00:04:07.632
euren kultura babesteko 
dirulaguntzak lortzeko asmoz.

00:04:07.632 --> 00:04:10.280
Arduradunak sendalariari begiratu
eta esan zion:

00:04:10.280 --> 00:04:13.447
"Ez duzu medikuntza-ikasketarik,
ez da hala?"

00:04:13.447 --> 00:04:15.127
Xamanak ezetz erantzun zion.

00:04:15.127 --> 00:04:18.008
Orduan gizonak: "Tira, orduan
zer jakingo duzu zuk sendabideez".

00:04:18.008 --> 00:04:19.972
Xamanak hari begiratu eta:

00:04:19.972 --> 00:04:23.248
"Badakizu zer? Infekzio bat duzunean,
joan medikuarengana.

00:04:23.248 --> 00:04:29.859
Baina gizakiaren arazoetariko asko
bihotzekoak, burukoak eta espirituarenak dira.

00:04:29.889 --> 00:04:34.321
Mendebaldeko medikuntzak ez ditu
horiek ukitzen. Nik, sendatu egiten ditut".

00:04:34.361 --> 00:04:38.550
(Txaloak)

NOTE Paragraph

00:04:38.550 --> 00:04:42.358
Baina naturako botikei buruz ikastean
guztia ez da arrosa kolorekoa.

00:04:42.378 --> 00:04:44.345
Hau Brazilgo sugegorri bat da.

00:04:44.345 --> 00:04:47.603
Bere pozoia São Pauloko
unibertsitaten aztertu zuten,

00:04:47.603 --> 00:04:51.084
eta inibitzaile entzimatikoak 
egiteko erabili zen gero.

00:04:51.124 --> 00:04:54.180
Hori da hipertentsioari aurre egiteko
tratamendurik aurreratuena.

00:04:54.180 --> 00:04:56.084
Hipertentsioa da munduan 
egunero gertatzen diren

00:04:56.084 --> 00:04:58.458
heriotzen %10aren erantzulea.

00:04:58.458 --> 00:05:00.542
Brazildar sugearen pozoinean

00:05:00.542 --> 00:05:03.314
oinarritutako industriak
ia 1,7 bilioi €-ko balioa du,

00:05:03.314 --> 00:05:06.288
eta Brazildarrek ez dute 
zentimo bat ere jaso trukean.

00:05:06.288 --> 00:05:10.986
Ezin dugu onartu 
negozioak era horretan egitea.

NOTE Paragraph

00:05:11.056 --> 00:05:14.670
Oihan tropikala Lurreko bizitzaren 
adierazpen garbiena dela esan ohi da.

00:05:14.670 --> 00:05:17.336
Surinamen badute 
nik biziki maite dudan esaera bat:

00:05:17.336 --> 00:05:22.925
Oihan tropikalak guk galdetu gabeko 
galderen erantzunak gordetzen ditu.

00:05:22.955 --> 00:05:26.042
Baina dakizuen moduan,
ezin azkarrago ari da desagertzen.

00:05:26.072 --> 00:05:27.938
Hemen, Brazilen, Amazonian,

00:05:27.938 --> 00:05:29.475
eta mundu osoan zehar.

00:05:29.525 --> 00:05:31.855
Argazki hau 
hegazkin txiki batetik atera nuen,

00:05:31.855 --> 00:05:34.733
Mato Grosso estatuko 
Xingu indigenen erreserbaren gainetik

00:05:34.733 --> 00:05:37.502
pasatzean, hemendik ipar-mendebaldera.

00:05:37.532 --> 00:05:39.725
Ikusten duzue non bizi diren indioak,

00:05:39.725 --> 00:05:41.127
argazkiaren goiko erdian.

00:05:41.127 --> 00:05:42.414
Erdialdeko lerroa

00:05:42.414 --> 00:05:44.761
erreserbaren ekialdeko muga da.

00:05:44.761 --> 00:05:48.239
Erditik gora, indioak; erditik behera, zuriak.

00:05:48.239 --> 00:05:50.411
Erditik gora, sendagai miragarriak;

00:05:50.411 --> 00:05:53.806
erditik behera, ipurdi mehardun
behi batzuk besterik ez;

00:05:53.806 --> 00:05:57.469
erditik gora, oihanaren parte den
karbonoa lapurtzen diete;

00:05:57.469 --> 00:06:00.273
erditik behera, karbonoa daukate airean,

00:06:00.273 --> 00:06:02.546
klima-aldaketari eraginez.

00:06:02.546 --> 00:06:05.184
Hain zuzen, basoen suntsiketa da

00:06:05.184 --> 00:06:07.573
atmosferara karbono dioxidoa

00:06:07.573 --> 00:06:10.461
askatzeko bigarren arrazoi nagusia.

NOTE Paragraph

00:06:10.491 --> 00:06:12.427
Baina suntsiketari buruz ari garenez,

00:06:12.427 --> 00:06:14.241
garrantzitsua da gogoan izatea

00:06:14.241 --> 00:06:18.094
Amazonia dela 
paisaia guztietan indartsuena.

00:06:18.094 --> 00:06:20.626
Edertasunaren eta mirarien herria da.

00:06:20.626 --> 00:06:23.117
Munduko hartz inurrijale handiena

00:06:23.117 --> 00:06:25.065
oihan tropikalean bizi da,

00:06:25.065 --> 00:06:27.538
eta 40 kg-tik gora pisatzen ditu.

00:06:27.538 --> 00:06:29.519
Goliat tarantula txorizalea

00:06:29.519 --> 00:06:31.467
munduko armiarmarik handiena da

00:06:31.467 --> 00:06:33.368
eta hori ere Amazonian bizi da.

00:06:33.368 --> 00:06:38.276
Harpia arranoak bi metrotik gorako
hego-zabalera dauka.

00:06:38.326 --> 00:06:40.453
Eta kaiman beltza,

00:06:40.453 --> 00:06:43.509
tonelada erdiko pisua izan dezakeena,

00:06:43.509 --> 00:06:46.078
giza jalea dela diote.

00:06:46.078 --> 00:06:49.648
Anakonda: sugerik handiena.

00:06:49.648 --> 00:06:52.375
Kapibara: karraskaririk handiena.

00:06:52.375 --> 00:06:54.037
Hemen, Brazilen, 91 kg-ko pisua

00:06:54.037 --> 00:06:57.233
neurtu zioten ale bati.

NOTE Paragraph

00:06:57.383 --> 00:07:00.028
Goazen izaki hauek bizi diren tokira,

00:07:00.028 --> 00:07:01.864
Amazoniako ipar-ekialdera,

00:07:01.864 --> 00:07:03.833
Akuriyo tribuaren bizilekura.

00:07:03.833 --> 00:07:09.076
Kontaktatu gabeko herriek
rol mistiko eta ikonikoa

00:07:09.076 --> 00:07:11.211
daukate gure irudimenean.

00:07:11.211 --> 00:07:13.678
Hori da natura ondoen 
ezagutzen duen jendea.

00:07:13.678 --> 00:07:15.399
Hori da benetan naturarekin

00:07:15.399 --> 00:07:18.387
erabateko harmonian bizi den jendea.

00:07:18.427 --> 00:07:22.101
Gure estandarrak kontuan izanik,
batzuek primitibotzat hartuko lituzkete.

00:07:22.101 --> 00:07:23.572
Surik pizten ez dakitela,

00:07:23.572 --> 00:07:26.264
edo lehen aldiz kontaktuan 
jarri zirenean behintzat ez zekitela.

00:07:26.264 --> 00:07:28.668
Baina guk baino askoz hobeto
ezagutzen dute oihana.

00:07:28.668 --> 00:07:31.452
Akuriyoek 35 hitz dauzkate "eztia" esateko,

00:07:31.452 --> 00:07:33.882
eta beste indioek 
miresmenez begiratzen diete,

00:07:33.882 --> 00:07:37.687
erreinu esmeraldako
nagusiak balira bezala.

00:07:37.687 --> 00:07:40.072
Hemen nire lagun Pohnay ikus dezakezue.

00:07:40.072 --> 00:07:42.015
Ni nerabea nintzenean, eta Rolling Stones

00:07:42.015 --> 00:07:44.749
rockeroen atzetik nenbilenean
nire jaioterri New Orleansen,

00:07:44.749 --> 00:07:46.794
Pohnay oihaneko nomada bat zen,

00:07:46.794 --> 00:07:49.291
Amazonia ipar-ekialdeko oihanetan

00:07:49.291 --> 00:07:52.521
hara-honaka zebilena taldetxo batekin,

00:07:52.531 --> 00:07:55.156
dibertsio bila, landare medizinalen bila,

00:07:55.156 --> 00:07:56.333
emazte baten bila

00:07:56.333 --> 00:07:58.441
eta beste talde nomada batzuen bila.

00:07:58.491 --> 00:08:00.779
Baina Ponhay bezalako jendeak

00:08:00.779 --> 00:08:02.712
guk ez dakigun gauza asko daki,

00:08:02.712 --> 00:08:06.682
eta lezio ugari dauka
guri irakasteko.

NOTE Paragraph

00:08:06.682 --> 00:08:10.230
Dena den, Amazoniako 
oihaneko txoko gehienetan

00:08:10.230 --> 00:08:12.037
ez da bizi indigenarik.

00:08:12.037 --> 00:08:15.281
Hara joanez gero 
zizelkatutako harkaitzak aurkituko dituzu,

00:08:15.281 --> 00:08:17.860
jente indigenak, kontaktatu gabekoak,

00:08:17.860 --> 00:08:21.550
harrizko aizkorak zorrozteko
erabilitako harkaitzak.

00:08:21.550 --> 00:08:24.032
Behin batean dantza eta maitasuna 
egiten zuten kultura haietatik,

00:08:24.032 --> 00:08:26.203
jainkoei abesten zieten haietatik,

00:08:26.203 --> 00:08:27.786
eta oihana gurtzen zutenetatik,

00:08:27.786 --> 00:08:31.434
atzean ikusten diren harri markatuak
besterik ez dira geratzen.

NOTE Paragraph

00:08:31.434 --> 00:08:34.004
Goazen mendebaldeko Amazoniara,

00:08:34.004 --> 00:08:36.991
herri isolatuen epizentrora.

00:08:37.031 --> 00:08:38.909
Puntu hauetako bakoitzak

00:08:38.909 --> 00:08:41.422
kontaktatu gabeko tribu bana erakusten du.

00:08:41.422 --> 00:08:46.380
Aipagarria dena zera da,
soilik kolonbiar Amazonian

00:08:46.381 --> 00:08:49.762
14 edo 15 talde isolatu daudela.

NOTE Paragraph

00:08:49.792 --> 00:08:51.654
Zergatik dauden isolatuta?

00:08:51.654 --> 00:08:55.121
Badakite existitzen garela, badakite
mundu bat dagoela oihanetik haratago.

00:08:55.121 --> 00:08:56.831
Erresistentzia-mota bat da haiena.

00:08:56.831 --> 00:08:59.226
Isolatuta gelditzea erabaki dute,

00:08:59.226 --> 00:09:01.999
euren ustez giza eskubide bat delako.

00:09:01.999 --> 00:09:04.862
Zergatik ezkutatzen dira
gainerako gizakiengandik?

00:09:04.862 --> 00:09:05.967
Hona hemen zergatia:

00:09:05.967 --> 00:09:09.225
Alde batetik, 1492. urteak
eragina izan zuen, noski.

00:09:09.225 --> 00:09:11.247
Baina XX. mendearen hasierako

00:09:11.247 --> 00:09:13.372
kautxuaren sukarra 
izan zen eragile nagusia.

00:09:13.372 --> 00:09:14.722
Amazoniako oihaneko

00:09:14.722 --> 00:09:16.628
kautxu naturalaren eskaria

00:09:16.628 --> 00:09:19.672
urre-arrapalada baten
baliokide botanikoa izan zen.

00:09:19.672 --> 00:09:21.678
Kautxua bizikleten gurpiletarako,

00:09:21.678 --> 00:09:23.466
kautxua autoen gurpiletarako,

00:09:23.466 --> 00:09:25.047
kautxua zeppelinetarako.

00:09:25.047 --> 00:09:28.054
Kautxua lortzeko 
lasterketa zoro bihurtu zen hura,

00:09:28.054 --> 00:09:30.732
eta ezkerrean ikus dezakezuen 
gizona, Julio Arana,

00:09:30.732 --> 00:09:34.029
istorioko maltzurrenetariko bat dugu.

00:09:34.069 --> 00:09:35.492
Bere menpekoek, bere enpresak

00:09:35.492 --> 00:09:37.594
eta antzeko beste enpresek

00:09:37.594 --> 00:09:41.039
orain ikusiko dituzuen
Witotoak eta beste zenbait indio

00:09:41.039 --> 00:09:45.656
hil, sarraskitu, torturatu
edo sakailatu egin zituzten.

NOTE Paragraph

00:09:45.656 --> 00:09:48.081
Gaur egun ere, oihanetik ateratzen badira

00:09:48.081 --> 00:09:50.786
istorioa gutxitan amaitzen da ondo.

00:09:50.786 --> 00:09:54.266
Hauek Nukak indioak dira, 80ko
hamarkadan kontaktuan jarri zirenak.

00:09:54.266 --> 00:09:58.083
Urtebetera, 40 urtetik gorako guztiak
hil egin ziren.

00:09:58.083 --> 00:10:00.415
Eta gogoratu alfabetatu 
gabeko gizarteak direla.

00:10:00.415 --> 00:10:02.305
Helduak dira gazteen liburutegiak.

00:10:02.305 --> 00:10:04.163
Xaman bat hiltzen den aldiro,

00:10:04.163 --> 00:10:07.042
liburutegi bat erre balitz bezala da.

00:10:07.042 --> 00:10:09.538
Euren lurretatik alde egitera
behartuak izan dira.

00:10:09.538 --> 00:10:13.761
Droga-trafikatzaileek
Nukaken lurrak hartu dituzte,

00:10:13.761 --> 00:10:15.739
eta orain Nukakak eskale gisa bizi dira

00:10:15.739 --> 00:10:18.981
Kolonbia ekialdeko parke publikoetan.

00:10:18.981 --> 00:10:22.211
Nukak herritik hego-mendebaldera
eraman nahi zaituztet,

00:10:22.211 --> 00:10:24.668
munduko paisaiarik ikusgarrienera:

00:10:24.668 --> 00:10:26.891
Chiribiquete parke nazionalera.

00:10:26.891 --> 00:10:28.740
Hiru tribu isolatu bizi ziren inguruan,

00:10:28.740 --> 00:10:31.771
eta Kolonbiako gobernuari 
eta lankideei esker

00:10:31.771 --> 00:10:34.327
parkea askoz handiagoa da orain,

00:10:34.327 --> 00:10:36.534
Maryland estatua baino handiagoa.

00:10:36.534 --> 00:10:38.956
Aniztasun botanikoaren
altxor ezkutua da.

00:10:39.016 --> 00:10:40.298
Nire maisu Richard Schultes-ek

00:10:40.298 --> 00:10:42.390
1943an aztertu zuen lehen aldiz

00:10:42.390 --> 00:10:43.880
botanikaren ikuspuntutik.

00:10:43.880 --> 00:10:46.750
Hemen, Bell mendiaren gailurrean dago,

00:10:46.750 --> 00:10:49.135
Karijona herriaren mendi sakratuan.

00:10:49.135 --> 00:10:51.476
Utz iezadazue orain 
Chiriquete gainean hegan egitea

00:10:51.476 --> 00:10:53.345
zer den erakusten,

00:10:53.345 --> 00:10:56.543
mundu galdu honetako mendiak
oraindik galduta daudela erakusten.

00:10:56.543 --> 00:10:58.408
Zientzialari bat ere ez da egon
gailur horietan.

00:10:58.408 --> 00:11:00.191
Egia esan, inor ez da egon
Bell mendiaren gailurrean

00:11:00.191 --> 00:11:02.070
1943an Schultes igo zenetik.

00:11:02.070 --> 00:11:04.622
Hemen geldituko gara, Bell mendia

00:11:04.622 --> 00:11:07.070
irudiaren ezkerraldean dugula.

00:11:07.070 --> 00:11:10.290
Ikus ezazue gaur nolako itxura daukan.

NOTE Paragraph

00:11:10.290 --> 00:11:12.937
Ez da bakarrik aniztasun
botanikoaren altxor ezkutu bat,

00:11:12.937 --> 00:11:15.715
ez da bakarrik 
hiru tribu isolaturen etxea,

00:11:15.715 --> 00:11:17.503
munduko aurrekoloniar artearen

00:11:17.503 --> 00:11:20.828
gotorleku baliotsuena da:

00:11:20.828 --> 00:11:23.367
200.000 margolan baino gehiago daude.

00:11:23.367 --> 00:11:26.311
Thomas van der Hammen 
holandar zientzialariak

00:11:26.311 --> 00:11:31.697
Amazoniar oihan tropikaleko
Sixtoren kapera dela esan zuen.

NOTE Paragraph

00:11:31.697 --> 00:11:34.461
Utz dezagun atzean Chiribiquete
eta goazen berriro

00:11:34.461 --> 00:11:36.562
hego-ekialdera, kolonbiar Amazoniara.

00:11:36.562 --> 00:11:39.584
Gogoratu kolonbiar Amazonia
Ingalaterra Berria baino handiagoa dela.

00:11:39.584 --> 00:11:41.041
Amazonia oihan handia da,

00:11:41.041 --> 00:11:42.732
eta zati handi bat Brazili dagokio,

00:11:42.732 --> 00:11:43.968
baina ez guztia.

00:11:44.008 --> 00:11:45.286
Goazen hegoaldera kolonbiar Amazoniako

00:11:45.286 --> 00:11:47.435
bi parke nazionaletara,

00:11:47.435 --> 00:11:49.571
Cahuinari eta Puré parkeetara;

00:11:49.571 --> 00:11:51.469
eskuinaldean Brazilekiko muga dago.

00:11:51.469 --> 00:11:53.843
Eremu hori kontaktatu gabeko

00:11:53.843 --> 00:11:55.587
hainbat talde isolaturen etxea da.

00:11:55.587 --> 00:11:58.206
Ondo begiratuz gero,
maloca edo etxe komunitarioen

00:11:58.206 --> 00:11:59.807
teilatuak ikus daitezke,

00:11:59.807 --> 00:12:01.978
eta aniztasun kulturala dagoela antzeman.

00:12:01.978 --> 00:12:03.776
Izan ere, tribu desberdinetakoak dira.

00:12:03.776 --> 00:12:06.340
Eremu hauek isolatuta badaude ere,

00:12:06.340 --> 00:12:10.455
utz iezadazue erakusten kanpoko
mundua nola ari den indarrez sartzen.

00:12:10.455 --> 00:12:13.776
Hemen ikusten dugu Putumayoko
merkataritza eta garraioaren gorakada.

00:12:13.776 --> 00:12:15.756
Kolonbian gerra zibila baretzearekin batera

00:12:15.756 --> 00:12:18.258
kanpoko mundua ate joka hasi zen.

00:12:18.258 --> 00:12:21.120
Iparraldean legez kanpoko urre-meatzeak daude,

00:12:21.120 --> 00:12:22.812
baita ekialdean, Brazil aldean ere.

00:12:22.812 --> 00:12:26.452
Helburu komertzialdun
ehiza eta arrantza gehitu da.

00:12:26.452 --> 00:12:29.509
Legez kanpoko zuhaitz-mozketa
hasi da hegoaldean.

00:12:29.509 --> 00:12:32.114
Eta droga-trafikatzaileak
Brazilera igaro nahi dute

00:12:32.114 --> 00:12:34.370
parkea zeharkatuz.

00:12:34.370 --> 00:12:36.708
Iraganean hau zen indio isolatuekin

00:12:36.708 --> 00:12:38.639
traturik ez izateko arrazoia.

00:12:38.639 --> 00:12:40.613
Argazkia fokutik kanpo
dagoela irudituko zaizue,

00:12:40.613 --> 00:12:43.899
presaka atera baitzuten.
Hemen duzue arrazoia:

00:12:43.899 --> 00:12:46.416
(Barreak)

00:12:46.416 --> 00:12:52.303
Brazildar Amazoniako — (Barreak)

00:12:52.303 --> 00:12:54.823
Brazildar Amazoniako
hegazkinen tailer bat dirudi.

00:12:54.823 --> 00:12:57.566
Habanako, Kubako, arte-erakusketa bat da,

00:12:57.566 --> 00:12:59.653
Los Carpinteros taldearena.

00:12:59.653 --> 00:13:03.804
Horrela adierazi dute zergatik ez dugun 
muturrik sartu behar indio isolatuen bizitzan.

NOTE Paragraph

00:13:03.804 --> 00:13:05.551
Baina mundua aldatzen ari da.

00:13:05.551 --> 00:13:08.659
Hauek Mashco-Piro indioak dira,
Brazil eta Peru arteko mugan.

00:13:08.659 --> 00:13:10.560
Ihes egin behar izan zuten oihanetik,

00:13:10.560 --> 00:13:12.594
droga-trafikatzaileak eta egurketariak

00:13:12.594 --> 00:13:14.902
jarraika zituztelako.

00:13:14.902 --> 00:13:17.425
Eta Perun negozio 
nazkagarri bat daukate,

00:13:17.425 --> 00:13:19.245
giza safaria deiturikoa.

00:13:19.245 --> 00:13:22.277
Talde isolatu batengana
eramaten zaituzte, argazkiak egitera.

00:13:22.277 --> 00:13:25.583
Eta noski, arropa edo tresnak
ematen dizkiezunean

00:13:25.583 --> 00:13:27.611
gaixotasunak ere pasatzen dizkiezu.

00:13:27.611 --> 00:13:30.068
"Giza safari" deitzen diegu.

00:13:30.068 --> 00:13:32.166
Hauek Peruko mugako indio batzuk dira;

00:13:32.166 --> 00:13:35.784
misiolariek babestutako hegazkinak
euren gainean aritu ziren hegan,

00:13:35.784 --> 00:13:38.575
indioengana iritsi eta
kristau bihurtu nahi baituzte.

00:13:38.575 --> 00:13:40.560
Badakigu nola amaituko den kontua.

NOTE Paragraph

00:13:40.560 --> 00:13:42.284
Zer egin dezakegu?

00:13:42.284 --> 00:13:44.840
Kontaktatutako tribuei
teknologia aurkeztu,

00:13:44.840 --> 00:13:46.612
baina ez kontaktatu gabekoei;

00:13:46.612 --> 00:13:49.835
eta betiere kulturarekin kontu handiz jokatuz.

00:13:49.875 --> 00:13:53.211
Hori da xamanen antzinako jakintza

00:13:53.211 --> 00:13:56.547
eta XXI. mendeko teknologia 
batzeko modurik egokiena.

00:13:56.637 --> 00:13:59.728
Jada 30 tribu baino gehiagorekin egin dugu;

00:13:59.728 --> 00:14:02.862
arbasoen oihaneko
28 milioi hektarea baino gehiagoren

00:14:02.862 --> 00:14:06.675
babesa taxutu, kudeatu eta hobetu dugu.

00:14:06.675 --> 00:14:11.968
(Txaloak)

NOTE Paragraph

00:14:11.968 --> 00:14:15.050
Horri esker, indioek euren etorkizun kulturala

00:14:15.050 --> 00:14:18.577
eta ingurunea kontrola dezakete.

00:14:18.577 --> 00:14:21.146
Gainera, zaintza-etxeak
eraikitzen dituzte,

00:14:21.146 --> 00:14:23.132
kanpotarrak sar ez daitezen.

00:14:23.212 --> 00:14:25.511
Indio horiek basozain izaten ikasi dute,

00:14:25.511 --> 00:14:26.867
baita mugak patruilatzen

00:14:26.867 --> 00:14:29.948
eta kanpoko mundua urrun mantentzen ere.

00:14:29.948 --> 00:14:32.707
Argazki honek benetako kontaktua erakusten du.

00:14:32.707 --> 00:14:34.614
Chitonahua indioak dira,

00:14:34.614 --> 00:14:36.617
Brazil eta Peru arteko mugakoak.

00:14:36.617 --> 00:14:38.321
Oihanetik irten dira

00:14:38.321 --> 00:14:40.062
laguntza eske.

00:14:40.062 --> 00:14:41.468
Tirokatuak izan dira,

00:14:41.468 --> 00:14:44.205
malokak edo etxe komunitarioak erre dizkiete,

00:14:44.205 --> 00:14:46.708
eta euretariko batzuk 
sarraskian hil dituzte.

00:14:46.708 --> 00:14:52.444
Kontaktatu gabeko jendea akabatzeko
arma automatikoak erabiltzea

00:14:52.444 --> 00:14:57.196
gaur egun munduan giza eskubideak
urratzeko modurik zital eta ankerrena da,

00:14:57.196 --> 00:14:59.671
eta amaitu egin behar du.

00:14:59.671 --> 00:15:06.205
(Txaloak)

NOTE Paragraph

00:15:06.205 --> 00:15:08.928
Baina beste zerbait esanez amaitu nahi nuke.

00:15:08.928 --> 00:15:11.792
lan hau atsegina izan daiteke espiritualki,

00:15:11.792 --> 00:15:14.816
baina zaila eta arriskutsua ere bada.

00:15:14.846 --> 00:15:17.538
Nire bi lankide 
orain dela gutxi hil dira

00:15:17.538 --> 00:15:19.903
hegazkin txiki baten istripuan.

00:15:19.903 --> 00:15:21.681
Oihanarentzat lanean ari ziren,

00:15:21.681 --> 00:15:24.429
kontaktatu gabeko tribuak babestu nahian.

00:15:24.429 --> 00:15:26.366
Beraz, funtsean, galdera honakoa da:

00:15:26.366 --> 00:15:28.191
zer ekarriko digu etorkizunak?

00:15:28.191 --> 00:15:30.288
Hauek Brazilgo Urayak dira.

00:15:30.288 --> 00:15:31.969
Zer ekarriko die etorkizunak?

00:15:31.969 --> 00:15:34.640
Eta zer ekarriko digu guri?

00:15:34.640 --> 00:15:36.951
Pentsa dezagun beste era batean.

00:15:36.951 --> 00:15:38.918
Sor dezagun mundu hobe bat.

00:15:38.918 --> 00:15:40.747
Klima aldatzera baldin badoa,

00:15:40.747 --> 00:15:43.996
izan dadila hoberako aldaketa,
ez txarrerakoa.

00:15:44.116 --> 00:15:48.177
Bizi gaitezen 
luxuzko landaretzadun mundu batean,

00:15:48.177 --> 00:15:50.834
herri isolatuak isolatuta mantenduko diren

00:15:50.834 --> 00:15:52.044
mundu batean

00:15:52.044 --> 00:15:53.930
eta haiek horrela erabakiz gero

00:15:53.930 --> 00:15:55.929
euren misterioa eta jakintza

00:15:55.929 --> 00:15:57.202
mantenduko duten

00:15:57.202 --> 00:15:59.248
mundu batean.

00:15:59.808 --> 00:16:01.133
Bizi gaitezen

00:16:01.133 --> 00:16:04.338
xamanak oihanean bizi diren mundu batean,

00:16:04.338 --> 00:16:07.167
eta landare mistikoak eta igel sakratuak

00:16:07.167 --> 00:16:09.751
sendagai gisa erabiltzen dituzten

00:16:09.751 --> 00:16:11.488
mundu batean.

00:16:11.578 --> 00:16:13.135
Mila esker, berriro ere.

NOTE Paragraph

00:16:13.135 --> 00:16:17.372
(Txaloak)