Hans Rosling: Sizga javob variantli

uchta savol bermoqchiman.

Javob berish uchun tarqatilgan mana bu 
qurilmani ishlating. Birinchi savol:

yiliga tabiiy ofatdan
[2014, iyun. Berlin, Germaniya]

halok bo'luvchilar soni

o'tgan asrda mobaynida

qanchalik o'zgardi?

Ikki baravarga ko'paydimi,

butun dunyo miqyosida deyarli 
o'zgarishga uchramadimi

yoki ikki baravar kamaydimi?

Iltimos, A, B yoki C javobini tanlang.
Juda ko'p

javoblarni ko'ryapman. Universitetdagi
talabalarimdan ko'ra tezroq javob

beryapsiz. Ular shunchalik sekinki, 
o'ylayveradi, o'ylayveradi.

Juda yaxshi, ajoyib.

Keyingi savolga o'tamiz.

Xo'sh, o'rtacha 30 yoshdagi ayollar

qancha vaqt maktabga borgan:

yetti yil, besh yil yoki uch yil?

A, B yoki C? Iltimos, javob bering.

Endi esa oxirgi savol.

So'nggi 20 yil ichida dunyoda

o'ta qashshoqlikda yashovchi kishilar

foizi qaysi tomonga o'zgardi?
O'ta qashshoqlik

— kunlik iste'mol 
uchun oziq-ovqat yetishmasligi.

Ularning soni ikki baravar ko'payganmi,

o'zgarmay qolganmi

yoki ikki baravar kamayganmi?

A, B yoki C?

Endi javoblarga to'xtalsak.

Mana qarang,

1900-yildan 2000-yilgacha

tabiiy ofatlardan o'lganlar sonini

mazkur grafikdan ko'rishingiz mumkin.

1900-yilda yiliga 
yarim millionga yaqin kishi

tabiiy ofatlardan halok bo'lgan:

suv toshqini, zilzila, vulqon otilishi, 
qurg'oqchilik va boshqalar.

Xo'sh, ularning soni qanchalik o'zgardi?

Gapminder tashkiloti 
Shvetsiya aholisidan so'rov o'tkazdi.

Mana ularning javoblari.

Shved jamoatchiligi
shunday javob berdi:

ularning 50 foizi ikki baravar

ko'paydi deb o'ylagan, 38 %i 
deyarli o'zgarmay

qoldi, 12 %iga ko'ra, 
ikki marta qisqargan.

Bu tadqiqotchilar tomonidan 
yig'ilgan eng ishonchli

ma'lumotlardir, ularning soni goh 
ko'tariladi, goh tushadi,

II Jahon urushida
eng yuqori ko'rsatichni qayd etgach,

u pasaya boshladi

va hozirgacha ikki baravarga kamaydi.

Bilasizmi, har o'n yillikda dunyo 
odamlarni

falokatlardan yanada yaxshiroq

himoya qilishga 
qodir bo'lib bormoqda.

Shvedlarning atigi 12 foizigina 
bundan xabardor. Shunda

hayvonot bog'iga borib,
shimpanzelardan so'radim.

(Kulgi) 
(Qarsak)

Shimpanzelar kechki yangiliklarni 
tomosha qilmasligi aniq, ammo

ular tavakkal javob berib ham

shvedlarni dog'da qoldirdi.

Siz qanday javob berdingiz?

Mana bunday.

Shimpanzelar sizni ham mag'lub qildi.

(Kulgi)

Ammo g'alabaga yaqin keldingiz.

Siz shvedlardan uch baravar 
yaxshi javob berdingiz,

ammo bu yetarli emas.

O'zingizni ular bilan 
taqqoslamasligingiz kerak.

Siz eng yuqori natijalarni 
ko'rsatishingiz kerak. Keyingi javobga

e'tibor qaratsak: ayollarning 
maktabdagi ta'limi. Ko'rinib turibdiki,

erkaklar o'rtacha 8 yil maktabga qatnagan.

Ayollar necha yil maktabda o'qigan?

Shvedlarga xuddi shu savolni berdik va
ularning javobini

tahmin qilishingiz mumkin, 
shunday emasmi?

To'g'ri javob, ehtimol,

eng kam shvedlar tanlagan variantdir?

(Kulgi)

Qani, ko'raylikchi. Mana natijalar.

Ha, ha, ha. Ayollar erkaklarga 
deyarli yetib oldi.

Bu AQSh jamoatchiligining javoblari.

Bunisi esa sizniki.

Ooo, nima ham derdim, tabriklayman, 
siz shvedlardan ikki baravar

yaxshi natija ko'rsatdingiz,

bunisi o'z-o'zidan ravshan.

Xo'sh, nega bunday natijalar chiqyapti? 
Menimcha, bunga sabab shuki,

hammamiz qizlar 
katta muammolarga

duch kelayotgan joylar,

davlatlar borligini bilamiz.

Ularga maktabga borish taqiqlangan

va bu jirkanch holat.
Ammo dunyoning

aksariyat aholisi yashaydigan
ko'pchilik

mamlakatlarda bugungi kunda

qizlar o'g'il bolalar bilan

deyarli birdek maktabga boradilar.

Bu umuman gender tengligiga

erishganimizni anglatmaydi.

Ular hali ham ko'p narsadan mahrum,

ammo maktab ta'limi izga tushdi.

Bu yerda siz umumiy manzarani hisobga 
olmadingiz. Eng og'ir ahvoldagi muayyan

hududlarga asoslanib javob
berdingiz va bu holatda siz haqlisiz,

lekin umumiy manzara butunlay boshqacha. 
Qashshoqlik

masalasi qay ahvolda?

Qashshoqlik ko'rsatkichi 
deyarli ikki baravar kamayganligi

o'z-o'zidan ravshan.

Amerikaliklarning atigi 
besh foizi

to'g'ri javob berdi.

Siz-chi?

Eh-he, shimpanzelarga 
deyarli yetib olibsiz-ku.

(Kulgi) 
(Qarsak)

Yutishingizga ozgina yetmabdi-ya!

Bilasizmi, atrofimizda to'qima fikrlar 
keng tarqalgan. Boy mamlakatlarda

ko'pchilik hech qachon qashshoqlikni

tugata olmasak kerak, deb o'ylashadi.

Boshqa nima deb ham o'ylasin,

axir ular aslida nimalar 
bo'layotganini bilishmaydi-ku.

Kelajak haqida o'ylashdan avval hozirda

nimalar bo'layotganini bilish kerak.

Mazkur savollar Gapminder 
Tashkilotining bilimsizlik

to'g'risidagi loyihasi doirasida
bergan dastlabki

savollarimizdan bir nechtasi edi.
Loyiha o'tgan yili

mening boshlig'im va shuningdek
o'g'lim Ola Rosling

tomonidan ishga tushirildi. (Kulgi)
U tashkilotning hammuassisi

hamda direktori hisoblanadi.

Ola menga johillikka qarshi

doimiy ravishda asosli

kurashishimiz kerakligini aytdi.

So'rovnomalarga ko'ra,
jamoatchilik tasodifiy

javoblardan ko'ra yomonroq natija
ko'rsatmoqda. Demak, to'qima

fikrlarga qarshi chora ko'rishimiz zarur.

Eng keng tarqalgan
yanglish fikr bu dunyo

daromadlari taqsimoti bilan bog'liq.

Mana qarang. 1975-yilda 
ko'rsatkichlar shunday edi.

Bu kunlik daromadi bir dollardan

boshlanib o'sib boruvchi kishilar soni.

(Qarsak)
Bu yerdagi bitta do'nglikni

ko'ryapsizmi,
bu - kunlik daromadi

bir dollar atrofida bo'lganlar,
bu esa

daromadi 10-100 dollar bo'lgan

kishilardan iborat boshqa bir do'nglik

Dunyo ikki guruhga bo'lingan.

Bu go'yo ikki o'rkachli tuya dunyosi edi:

kambag'allar va boylar.

O'rta sinf deyarli yo'q edi.

Ammo bu qanday o'zgarganiga 
e'tibor qarating:

vaqt o'tishi bilan

dunyo aholisi ko'payib bordi,

«o'rkachlar» esa birlasha boshladi.

Pastki do'nglik 
yuqoridagisi bilan birlashdi

va ikki o'rkachli tuyamiz

bir o'rkachli tuyaga aylandi.

Qashshoqlik ko'rsatkichi kamaydi.

Shunga qaramay,
ko'pchilik odamlar

qashshoqlikda qolayotgani dahshatli.

Haligacha bir milliardga yaqin kishi 
qashshoqlikda yashaydi,

ammo endi buni tugatish mumkin.
Bizning oldimizda

turgan vazifa – 
to'qima fikrlardan uzoq turish,

ko'pchilik aholi 
qayerda joylashganini tushunish.

Bu savolning o'zida juda 
aniq ko'rsatilgan.

Biz dunyo bo'yicha 
bir yoshli bolalarning

necha foizi qizamiqqa va

boshqa kasalliklarga qarshi

vaksina oladi, deb so'radik:

20, 50 yoki 80 foizmi?
Bu amerikaliklar va

shvedlar bergan javoblar.
Shvedlar ko'rsatgan

natijaga qarang:

to'g'ri javob qaysiligini bilib olasiz.

(Kulgi)

Jin ursin, bu mamlakatdagi global 
sog'liqni saqlash professori kim o'zi?

Ochig'i, o'sha professor menman.

(Kulgi)

Bu oson ish emas, ishoning menga.

(Qarsak)

Biz nimani bilishimizni 
aniq hisoblash uchun Ola qo'llagan

uslub gazetalarda shov-shuvga 
sabab bo'ldi. CNN ushbu

natijalarni o'z veb-saytida 
e'lon qildi va mushtariylarga

savollar berdi.
Millionlab kishilar javob

berishdi va maqola ostida, menimcha, 
2000 ga yaqin sharhlar qoldirildi.

O'sha sharhlardan birida:
"Garov bog'lashim

mumkinki, OAV xodimlarining hech biri 
testdan o’tmagan", deyiladi.

Shunda Ola menga: "Sizni taklif
qilishgan matbuot

konferensiyalariga borib, qurilma-

larni tarqating. Test topshirishsin,
OAV nimani

bilishini ko'raylikchi", dedi.

Marhamat, birinchi marta
AQSh matbuot konferensiyada

qo'lga kiritilgan norasmiy natijalar.

Bu esa Yevropa Ittifoqi 
OAV laridagi ahvol.

(Kulgi)
Ko'rib turibsizki,

muammo odamlarning
ommaviy axborot vositalarini

o'qimasliklari va
tinglamasliklarida emas.

Muammo shundaki, OAV larning 
o'zlari hech nimani bilmaydi.

Endi nima qildik, Ola?

Senda biror fikr bormi?

(Qarsak)

Ola Rosling: Ha, menda bir fikr bor. 
Ammo birinchi navbatda

shimpanzelarga mag'lub bo'lganingizdan 
afsusdaligimni aytishga ijozat bersangiz.

Yaxshiyamki, sizga tasalli bera olaman:

nima uchun bu sizning aybingiz emasligini 
ko'rsataman. Keyin,

kelajakda shimpanzelarni
yutishingizda

yordam beruvchi ba'zi
maslahatlarni beraman.

Odatda shunday qilaman.
Keling, nega dunyo

haqida bu qadar kam bilishimizni tushunib

olaylik.
Hammasi shundan boshlanadi.

Bu Hudiksvall, 
Shvetsiya shimolidagi shahar.

Bu men ulg'aygan shaharcha.

Unda bir katta muammo bor,

aslida, siz o'sib-ulg'aygan

joylarda ham xuddi

shunday muammo kuzatiladi.

Shaharcha oddiy yashash joyi emas.
U menga

sayyorada hayot qanday kechayotgani haqida
juda xato

tasavvur bergan. Mana u, bilimsizlik
piramidasiga

qo'yilgan birinchi tosh. Biz xato shaxsiy
tasavvurlarimiz bilan

dunyoga boqamiz.
Biz yashab

katta bo'lgan joylardagi kishilar bilan

muloqot bunga ta'sir ko'rsatadi.

Keyin esa maktabga 
qatnay boshlaymiz

va muammo yana bittaga ko'payadi.

Menga maktablar yoqadi,

lekin o'qituvchilar 
eskirgan dunyoqarashni o'rgatadi.

Ular maktabga qatnagan paytida bilim oldi

va endi dunyo haqidagi shu bilimlarini

o'quvchilarga beg'araz o'rgatishadi.

Nashr etilgan kitoblar, 
shubhasiz, eskirgan,

axir dunyo doimiy o'zgarishda.

O'quv materiallarini

yangilab turish o'ta mushkul.

Mana biz nimaga e'tibor qaratyapmiz.

Eskirgan faktlar

xato shaxsiy tasavvurlarimiz 
ustiga qo'shiladi.

Bunga OAV ning ta'siri qanday?

Yaxshi jurnalist qaysi voqeani yoritsa,

«duv-duv gap» bo'lishini biladi.
Odamlar shov-shuv

yangilik yoritilgan shu gazetani
sotib olib o'qiydi.

G'ayrioddiy voqealar 
ko'proq qiziqish uyg'otadi, to'g'rimi?

Ko'p narsalar bo'rttirib

ko'rsatiladi, ayniqsa biz 
qo'rqadigan narsalar.

Shvedga akula hujumi 
bir necha hafta davomida

Shvetsiya gazetalari 
sarlavhalaridan tushmaydi.

Mazkur uchta xato axborot manbalaridan

qutilish juda qiyin.
Ular bizga axborot

hujumi uyushtirib, ongimizni

g'alati fikrlar bilan to'ldiradi.

Kamiga ichki sezgimiz ham

xato fikrlashimizga xizmat qiladi.
Intuitsiyamiz

evolyutsiya jarayonida 
muhim rol o'ynagan.

U bizga ma'lumotni umum

-lashtirib, tez xulosa chiqarishga
yordam

bergan. U biz qo'rqqan narsalarni 
bo'rttirib ko'rsatadi

va yo'q joydan falokat qidira boshlaymiz.

O'zimizga nisbatan yolg'ondakam 
ishonch paydo bo'ladi. Masalan,

o'zimizni eng zo'r haydovchimiz,
hech bo'lmaganda o'rtachadan

yaxshiroq haydovchimiz deb ishonamiz

Bu savolga hamma "Ha, men

mashinani yaxshi
haydayman"

deb javob beradi. 
Bu evolyutsiyaga yaxshi ta'sir

ko'rsatdi, ammo hozir dunyoqarash

haqida gap ketganda, so'rov natijalarining
yomonligiga aynan

mana shu sababchi. 
Sizning xayolingizda ko'tarilayotgan

ko'rsatkichlar aslida pasaymoqda

va aksincha. Bunday hollarda shimpanzelar
ichki sezgimizni o'zimizga qarshi

ishlatmoqda, chunki u kuchimiz bo'lish 
o'rniga kuchsizligimizga aylandi.

Intuitsiyamiz bizning kuchli
tarafimiz bo'lishi kerak

emasmidi? Bu muammolarni
qanday hal qilishimiz

mumkin?
Dastlab, biz uning ko'lamini

aniqlashimiz, keyin munosib

yechim topishimiz kerak.
Muammo hajmini o'lchash bilan

biz qanchalik bilimsiz
ekanimizni tushunamiz.

So'rovnomalarni o'tgan yili

boshladik va endi butun dunyoda
bilimsizlik

odamlarni qanchalik zaharlayotganini
bilib olyapmiz.

Asosiy g'oyamiz – uning ko'lamini aniqlash
va xalqaro bilim va global

rivojlanishning asosan qaysi sohalarida

uchratishimizni tushunish – 
xoh u iqlim o'zgarishi,

yo'qolib ketayotgan turlar, 
inson huquqlari bo'lsin,

xoh gender tengligi, 
energetika yoki moliya.

Bu sohalarning barchasi 
faktlarga to'la

va bu faktlardan kishilarni

xabardor qiluvchi tashkilotlar mavjud.

Men ularning bir nechtasi, jumladan,

Butunjahon Yovvoyi Tabiat Fondi, 
Xalqaro Amnistiya va YUNISEF

bilan bog'lanib,
jamoatchilik bexabar bo'lgan eng

ajoyib faktlari qaysiligini so'radim.

O'sha faktlarni to'plab chiqdim.

250 ta faktdan iborat uzun ro'yxatni
tasavvur qiling. Keyin biz odamlarga

ular to'g'risida savollar

beramiz va qayerda bilimlari sustligini

bilib olamiz.
Faqat dahshatli

natijalar ko'rsatilgan

savollar qisqa ro'yxatda qoladi,
Hans sizga bergan

savollar singari.
Bunday natijali

so'rovlarni aniqlash katta

qiyinchilik tug'dirmaydi. Xo'sh, bu qisqa
faktlar ro'yxatini

nima qilamiz? Biz buni 
bilimlar sertifikatiga, dunyo haqidagi

bilimlar sertifikatiga aylantiramiz.

Agar siz yirik tashkilot, 
maktab, universitet yoki

axborot agentligi bo'lsangiz, 
undan global bilimlardan voqif

ekanligingizni tasdiqlashda 
foydalanishingiz mumkin. Shu tariqa

biz savollarga shimpanzega o'xshab
javob beradigan xodimlarni

yollamayotganimizga ishonch hosil qilamiz.

Albatta, bunday qilmasligimiz kerak.

Ehtimol 10 yildan keyin, agar ushbu

loyiha muvaffaqiyatli yakunlansa, siz

ish uchun intervyuda o'tirib, 
dunyo haqidagi

global bilimlaringizni 
sinovdan o'tkazishingiz kerak bo'ladi.

Endi amaliy qismga o'tsak.
Qanday qilib shuncha

ma'lumotni o'zlashtirish mumkin?

Buning usullaridan biri, albatta,

kechasi bilan

barcha hisobotlarni o'qib,

faktlarni yodlab chiqish.

Bu hech qanaqasiga ish bermaydi.

Hatto Hans ham buni 
imkonsiz deb o'ylaydi. Odamlarning

bunga vaqti yetmaydi.

Ularga qisqa yo'l yoqadi va mana u.
Biz ichki sezgimizni

yana o'z foydamizga ishlatishimiz,
umumlashtirishni

o'rganishimiz kerak.

Men sizga empirik qonuniyatlar orqali

yanglish tasavvurlarni fosh etishning

bir qancha usullarini o'rgataman.

Birinchi eng keng tarqalgan

xato tushunchadan boshlasak:

atrofdagi hamma narsa yomonlashmoqda.

Bu haqda eshitgansiz, 
o'zingiz ham xuddi shunday o'ylagansiz.

Boshqa o'ylash ham mumkin: 
ko'p narsalar yaxshilanmoqda.

Oldingizdagi savolga 
nima deb javob berishni

bilmaysiz. "Yaxshilanmoqda" degan javobni 
taxmin qilishingiz kerak.

Ijobiy variantni tanglang. 
Pessimist bo'lmang, bu

yaxshiroq natija ko'rsatishingizda
yordam beradi.

(Qarsak)

Bu birinchisi.
Endi boy va kambag'allar masalasi.

Hamma ular o'rtasidagi tafovut

o'sib boryapti deb o'ylaydi.

Dahshatli tengsizlikda yashaymiz.

Ha, dunyoda tengsizlik mavjud,
lekin ma'lumot-

-larga qarasangiz, 
birgina do'nglik mavjud.

Agar ikkilansangiz,

"ko'pchilik aholi o'rtamiyona" 
degan variantni tanglang.

Bu to'g'ri javob berishingizga
yordam

beradi.
Keyingi xato tushuncha quyidagicha:

davlatlar va odamlar 
ijtimoiy taraqqiyotga erishishi,

qizlarini maktabga yuborishi
va tabiiy ofatlardan

himoyalanishi uchun 
juda boy bo'lishlari kerak.

Bu mutlaqo xato.

O'rtadagi ulkan do'nglik
qizlarning maktab

ta'limi allaqachon ta'minlanganini
ko'rsatadi.

Agar ikkilansangiz, elektr quvvati 
va qizlar

ta'limi kabi savollar uchun

"ko'pchilikda allaqachon bor" 
variantini tanlang.

Bular empirik qonuniyatlar xolos,
shuning uchun

ularni hamma narsaga tadbiq etib
bo'lmaydi, ammo

siz shu tariqa umumlashtirishingiz

mumkin.
So'nggi misolga to'xtalsak.

Bu ajoyib misol:

akulalar xavfli.

Bu xato fikr, ya'ni ular xavfli,

ammo xalqaro statistikada 
muhim ahamiyatga ega emas.

Men ham akulalardan juda qo'rqaman.

Sizga qo'rquv soladigan 
masalalar to'g'risida

savollarga ko'zingiz tushishi bilan,

xoh zilzila, boshqa dinlar bo'lsin,
xoh terroristlar

yoki akula,

javobda ularni bo'rttirib yuborasiz.

Bu Bosh barmoq qoidasi.

Xavfli narsalar ajoyib bo'lishi mumkin.

Akulalar juda oz sonli kishilarni 
o'ldiradi. Siz mana shunday o'ylashingiz

kerak.
Ushbu to'rt qoidaga tayanib,

siz harqalay shimpanzelarga qaraganda 
yaxshiroq javob bersangiz kerak,

chunki ular bunday qilolmaydi.

Ular bunday qoidalarni 
umumlashtira olmaydi.

Umid qilamanki, 
dunyo haqidagi bilimlaringizni yaxshilay

olasiz va kun kelib shimpanzelarni
ortda qoldirasiz.

(Qarsak)

Bu tizimli yondashuv.

Bularning barchasi biz uchun 
qanchalar muhim?

Ha, qashshoqlik, 
o'ta qashshoqlik nimaligini

va unga qarshi qanday kurashishni 
tushunish muhim, qizlarga

qanday ta'lim berishni 
tushunish muhim.

Bu borada muvaffaqiyat qozonayotganimizni 
anglaganimizda, biz buni tushuib yetamiz.

Ammo aholining boy qatlami haqida

qayg'uruvchilar uchun bu muhimmi?

Ishonamanki, o'ta muhim,

ayni o'sha sababga ko'ra.

Agar dunyoqarashingiz 
faktlarga asoslangan bo'lsa,

kelajakda bizni nimalar

kutishi mumkinligini tushuna olasiz.

1975-yildagi ikkita do'nglikka qaytamiz.

Shu yili men tug'ilganman,

bu yerda G'arb

Yevropa Ittifoqi mamlakatlari 
va Shimoliy Amerikani o'z ichiga oladi.

Keling, boylik nuqtai nazaridan 
G'arb bilan

qolgan dunyoni solishtirib ko'raylik.

Bu dam olish uchun samolyotda

chet elga uchishga 
qurbi yetadigan kishilar.

1975-yilda ularning faqat 30 foizi

Yevropa Ittifoqi va Shimoliy Amerikadan 
tashqarida yashagan.

Ammo bu holat hozir o'zgargan.

2014-yilgacha bo'lgan 
o'zgarishlarni ko'rib chiqsak.

Bugungi ko'rsatkich 50/50.

G'arb hukmronligi orqada qoldi.

Bu juda yaxshi. Endi nima bo'ladi?

Katta do'nglik va u qanday 
harakatlangani esingizdami?

Men kichik tajriba o'tkazdim. Xalqaro 
valyuta jamg'armasi veb-saytiga kirdim.

U yerda keyingi besh yilda YaIMning aholi
jon boshiga qiymati prognozi joylangan.

Uni grafikda aks ettirib, mamlakatlarda

daromad tengsizligi o'zgarishsiz 
qolishini ko'rsatishim mumkin.

Ammo bu bilan cheklanib qolmadim.

Rivojlanish tezligini o'zgartirmagan
holda o'sha besh yillik

prognozni keyingi 20 yilga tadbiq qildim. 
Bu tajriba haqiqatga aylanishi mumkin.

Kelajakka o'taylik.

2020-yilda bunday kishilarning 57 foizi 
YI va Amerikadan tashqarida yashaydi.

2025-yilda 63 foizi. 2030-yilda 68 foizi.
2035-yilga kelib

esa boshqa mamlakatlar boy iste'mol
bozori bo'yicha G'arbni ortda qoldiradi.

Bu aholi jon boshiga YaIMning 
kelajakdagi prognozlari xolos.

Boy iste'molchilarning 73 foizi

Amerika va Yevropadan tashqarida yashaydi.

Kelajakda faktlarga asoslangan qarorlar
qabul qilayotganiga ishonch

hosil qilishi uchun kompaniyalar mazkur 
sertifikatdan foydalansa,

yomon bo'lmasdi deb o'ylayman.

Katta rahmat.

(Qarsaklar)

Bruno Jussani: Hans va Ola Rosling